Türkçe Kelimelerdeki Seslerin Bazı Özellikleri

Türkçe Kelimelerdeki Seslerin Bazı Özellikleri Şunlardır:

Kelimeler, hayatları boyunca, ses bakımından hep aynı kalmazlar; önce, konuşma dilinde bazı seslerin değiştikleri, sonra da bunun yazı diline geçilme ilkeleri görülür. Bu değişme genel olarak, bir sesin, yerini kendi başka bir sese bırakmasıyla olur. Lehçeleri ve ağızlan farklılaşması bundandır.

Batı Türkçesinde başlıca ses değişmeleri şunlardır:
1 - e > değişmesi: Fazla değildir. Bu değişim ilk hecede görülür;
•eyü >eyi > iyi,
•geymek >giymek,
•eşitmek > işitmek gibi.

2- i > e değişmesi; Bu değişme oldukça fazladır. Bu değişme ilk hecede görulür;
•ilçi > elçi,
•irmek > ermek,
•gice > gece,
•virmek > vermek,
•yir >yer gibi.

3- ı > i değişimi: Azdır;
•daki > takı > dahi,
•kanı > hani…gibi.
4- u > i ve “ı” değişimi; çok azdır,
•uşdu > işte,
•uçun > için,
•uşbu > işbu,
•yazuk > yazık,
•yulduz > yıldız… gibi.
5- ü > i değişimi: Pek azdır;
•degül > değil,
•tüp > dip,
•bütmek > bitmekmek,
•püre > pire… gibi.
6- b > p değişimi çok azdır. Bu değişim kelimelerin başında görülür;
•bıngar > pınar,
•bars > pars,
•barmak > parmak,
•bis > pis,
•bek > pek… gibi.
7- b > v değişimi: Azdır;
•bar > var,
•birmek > vermek,
•yabız > yavuz.
Başlıca Ses Değişmeleri:
8- b > m değişmesi: Azeri ağzında görülür;
ben > men,
bin > min…gibi.
9- k > g değişimi: Çoktur. Bu değişim kelimelerin başında görülür;
•körmek > görmek,
•kök > gök,
•köğüz > göğüs,
•keyik > geyik,
•kelmek > gelmek,
•kün > gün,
•köç > göç… gibi.
10- g > ğ (v) değişimi kelime içinde ve sonunda görülür;
•beg > bey,
•edgi > eğdi,
•degül > değil,
•diğer > diğer… gibi.
11- ğ > v değişimi, çok fazladır;
guğercin > güvercin,
kılağuz > kılavuz
tağuk > tavuk,
koğan > kovan,
koğalamak > kovalamak,
oğunç > övünç… gibi.
12- k > h değişimi azdır;
•katun > hatun,
•daki > dahi,
•kangı > hangi,
•kalı > halı,
•ayak > ayah,
•kan > han… gibi.
13- m > b değişimi fazlacadır;
•men > ben,
•min > bin,
•muncuk > boncuk,
•munda > bunda,
•mengiz > beniz,
•bere > bire.
14- t > d değişimi, bu değişim fazladır. Kelime başlarında görülür;
•tal > dal,
•tamar > damar,
•tağ > dağ,
•teğmek > değmek,
•tavar > davar… gibi>
15- d > t değişiminde fazla olan bir değişimdir. Kelime başında görülür;
•dapa > tepe,
•danuk > tanık,
•dahil > tahıl,
•daş > taş,
•dutmak > tutmak,
•dürlü > türlü… gibi.
16- n > m değişimi pek azdır,
•konşu > komşu,
•tunguz > domuz,
•kaymana > kaynana.
-Bu değişim benzetme yolu ile, yabancı kelimelerde görülür;’ tenbel > tembel, çenber > çember, tenbih> tembih,cünbüş > cümbüş-’…gibi
-Buruda b’nin oynadığı role dikkat etmelidir. Dudak sessizi olan ‘b’ kendinden önceki diş sessizi olan n’ yi geniş bir dudak sessizi olan m ye çevirmek suretiyle benzeşmeyi sağlamaktadır.
17- Yukarıdaki ses değişmelerinde görüldüğü gibi dil devrelerinde sesler zaman zaman değişmektedir. Bazı değişmeler geriye doğruda olabilir, d > t değişmesinde gordüğümüz gibidir. Bugün kelime başında gördüğümüz d’ler eski Türkçe “t” idi. Sonradan Batı Türkçesinde bu ‘t’ler “d” sonrada “t” ye dönmüştür.
18- Yukarıdaki ses değişmeleri önemli değişmelerdir. Bunlardan başka, bugün bir de kurala bağlı bulunan değişmeler vardır. Bu değişmelerden yaygın olanlar dört tanedir.
a) Bir fiil kök ve gövdesinin sonu geniş düz sesli (a-e) ile biterse, bu fiil kök ve gövdesine, gelen gelecek zaman eki ‘ecek-acak’ ve istek kipi eki ‘e-a’ eklerinden biri getirildiği zaman fiil kök ve gövdesinin sonundaki geniş-düz sesliler değişerek dar düz (ı-i) olurlar;
•gel-me-y-en değil gelmi-y-en,
•ağ!a-y-acak değil ağlı-y-acak,
•din le-y-ecek değil dinleyecek,
•üfle-y-e değil üfli-y-e,
•gelme-yor değil gelmiyor’dur
b) Bir fiil kök ve gövdesinin sonundaki geniş-düz sesli (a-e) iki yuvarlak sesli arasına düşerse, geniş-düz sesliler değişerek dar-yuvarlak u-ü olurlar;
•korkma-yor değil korkmu-yor,
•üfleyor değil üflüyor… gibi.
c) Belirtilen görevinde bulunan bir kelimeye ile edatı birleşip yazıldığı zaman, belirtilen eki olan ı,i,u,u’ler daima i ye ve “ile” edatının başındaki i de y’ye çevrilir;
•(evin) kapı ile kapısiyle,
•korkusu ile > korkusuyle,
•ağacı ile > ağaciyle… gibi.
d) Sonu sesli ile biten kelimeye ‘-idi-imiş-ise-iken’ ek fiilleri veya ile edatı birleşik yazıldığı zaman bu ek fiillerin ve edatın başındaki i’ler boğulup “y”ye çevrilirler,
•kapı-idi > kapıydı
•bahçe-imiş > bahçeymiş
•odada ise >odadaysa,
•sokakta-iken > sokaktayken,
•iğne-ile > iğneyle… gibi.
Bu değişimler Batı Türkçesinin yazı ve konuşma dilinde görülen genel değişmelerdir. Bunlar dışında başka değişmeler olması mümkündür.