Biçim Bilgisi Temel Kavramlar

Biçim (Şekil) Bilgisi İle İlgili Temel Kavramlar

Biçim bilgisi kelimelerin oluşumundaki çeşitli değişiklikleri inceler. Bir kelimenin biçim özelliklerini bilmek için kök, gövde ve ek terimlerini bilmemiz gerekir.
1. Kök
Kelimenin anlamlı en küçük birimidir. Bir kelime daha küçük anlamlı bir birime ayrılamıyorsa o kelime kök durumundadır. Dilimizde kökler genellikle tek hecelidir. Türkçemizde kökler ikiye ayrılır:
a) İsim Kökleri
Canlı ve cansız bütün varlıkları, nesneleri, zihinlerdeki soyut ve somut kavramları karşılayan köklerdir.
Örneğin; dağ, beş, iş, göç, ev, bel, yön vb.
b) Fiil Kökleri
Varlık, nesne ve kavramlara ait hareketleri karşılayan köklere de fiil kökü denir: Ör¬neğin; yaz-, bul-, sev-, duy-, bak- vb. Fiil köklerinin sonuna -mak, -mek, -ış, -iş gibi ekler getirilir. Bir kök bu ekleri kabul ediyorsa fiil soylu, etmiyorsa isim soyludur.
2. Gövde
İsim ya da fiil soylu bir kelimenin herhangi bir yapım (türetme) eki alması sonucunda oluşan yeni anlamlı kelimeye gövde durumunda kelime denir. Bir köke ilave edilmiş yapım eki sayısınca gövdeden söz edilir. Yapım eki almış kelimeler de yapı bakımından türemiş kelimelerdir.
Örnekler:
•göz-lük-çü-iük (Bu kelimede üç tane gövde mevcuttur.)
•gözlerimizden (göz-ler-imiz-den bu kelimede üç tane çekim eki vardır. Dolayısıyla kelime gövde durumunda olan bir kelime olmayıp aynı zamanda yapı bakımından da basit kelimedir.
Örnek Soru
Aşağıdaki altı çizili kelimelerden hangisi kök hâlindedir?
A) Yalnızlık duygusu sardı içimi birden.
B) Herkesin düşünce boyutunu anlayamazsın.
C) Defter ve kitaplarını çantasına yerleştirdi.
D) Salon çok havasız kalmıştı.
E) Kitaplığımdan istediğin kitabı alabilirsin.
Çözüm: C şıkkı dışında kalan seçeneklerde altı çizili kelimeler yapım eki aldıkların¬dan dolayı türemiş kelimedirler. Kitaplarını kelimesindeki tüm ekler çekim eki olduğu için bu kelime kök halindedir.
3. Ek
İsim ya da fiil köklerine gelerek yeni kelimeler türeten veya sözcüklerin cümledeki görevlerini belirleyen ses birliklerine ek denir. Eklerin tek başına anlamları yoktur. Kökten sonra gelir ve köke bitişik olarak yazılır. Eklendikleri kelimelerin ses yapısına göre ses yapıları değişir. Ses uyumları nedeniyle dilimizde ekler genellikle çok (iki, dört veya sekiz) şekillidir, (-ma, -me, -mış, -miş, -muş, -müş, -di, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü vb.)
Dilimizde tek şekilli ekler de mevcuttur: -ki (ormandaki), -ken (okurken), -leyin (akşamleyin), -yor (seviyor), -mtırak (yeşilimtırak), -daş (gönüldaş)
Dilimizde ekler, yapım ve çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır:
a) Yapım (Türetme) Ekleri
Kelimelerin kök ve gövdelerine eklenerek onlardan yeni anlamda kelime türeten eklerdir. Yeni kelimenin anlamı ile kökün anlamı arasında daima bir ilişki söz konusudur. Örneğin; süt-çü. sev-gL kalem-lik. ev-li vb. Yapım ekleri dörde ayrılır:
1) İsimden İsim Yapan Ekler
yol-cu. kitap-lık. ses-teş. cocuk-lu. ev-siz. kuzu-cuk. bir-er. dost-ça. Türk-çe. ruh-sal. kır-aç, top-ak. uz-man. öz-ge, iyi-mser. kadın-sı, sarı-şın. karşı-t, su-lak vb.
(a) İşlek Olan İsimden isim Yapan Ekler
iki-şer. insan-ca. kavga-çı, kedi-çjk, sır-das. halka-lı, acıma-sız. satı-lık, altı-ncı. sayı-sal vb.
(b) İşlek Olmayan İsimden İsim Yapan Ekler
kır-aç, ben-ek, top-ar-lak. kök-en, ben-çil, ben-cilevin. yön-tem. bovun-duruk. baş-ka, er-kek. iyi-mser. acımsı, sarımtırak, acırak, savsak, yüksek, kadınsı, süm-sük. gök- şin. eş-tt, karşıt, fısıl-tı, top-uz vb.
2) Fiilden İsim Yapan Ekler
sal-gı, öl-aün. yaz-ı, bak-acak. say-aç, kav-aan. bez-gin, dol-u, ek-im vb.
(a) İşlek Olan Fiilden İsim Yapan Ekler
ele-k, kal-an, alın-gan, ser-gi, sus-kun, göm-ü, ye-m, yürüme, bulan-tı, ak-ıcı vb.
(b) İşlek Olmayan Fiilden İsim Yapan Ekler
ol-ağan, as-alak, dön-em, kaç-amak, gel-enek, güven-ce, uy-du, bil-ge, yüz-geç, dal-gıç, bil-mece, yırt-maç vb.
3) Fiilden Fiil Türeten Ekler
bil-djr-, kır-ıl, aül-me-, giy-jn-, iç-ir-, gül-üs-, es-ele-, tık-a-, kaz-ı-. çık-gr-vb.
4) İsimden Fiil Yapan Ekler
süs-lâz, yön-el-, ak-ar- (ağar-), az-ımsa-, su-gg- vb.
5) Fiilimsi Ekleri ve Fiilimsiler
Dilimizde fiilimsiler üçe ayrılır:
(a) Isim-Fiilller ve Ekleri
-me, -mek ve -iş ekleri fiillere eklenerek cümlede isim görevi alırlar.
Örnek:
Her gidişin bir dönüşü var.
Oyun oynamanın zamanı değil, ömrüm seni sevmekle nihayet bulacak.
(b) Sıfat-Fiilier ve Ekleri
-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş ekleri fiillere gelerek cümlede sıfat görevi görürler.
Örnekler:
Birçok giden memnun ki yerinden…
Babasının öpülesi ellerine sarıldı.
Görünmez kaza dedikleri bu olsa gerek.
Görecek günlerimiz var.
Olmuşla ölmüşe çare bulunmaz.
(c) Zarf-Fiiller ve Ekleri
Fiillere getirilerek onlardan geçici zarflar yapan eklerdir, -a, -e, -ı,-i, -u, -ü, -ıp, -ip, -alı, -eli, -ken, -arak, -ınca, -madan, -dıkça gibi ekler zarf yapan eklere örnek teşkil eder.
Örnekler
Güle oynaya ömrünü geçiriyor.
Gurubun rengi vurmadan cama…
Bu akşam gün batarken gel.