Cümle türleri

CÜMLE TÜRLERİ

A. YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER
1. Fiil Cümlesi
2. İsim Cümlesi

B. ÖĞELERİN DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER
1. Kurallı (Düz) Cümle
2. Devrik Cümle
3. Eksiltili (Kesik) Cümle

C. ANLAM YÖNÜNDEN CÜMLELER
1. Olumlu Cümle
2. Olumsuz Cümle
3. Soru Cümlesi
4. Ünlem Cümlesi
5. Şart Cümlesi

D. YAPI BAKIMINDAN CÜMLELER
1. Basit Cümle
2. Birleşik Cümle
a. Girişik Birleşik Cümle
b. İç İçe Birleşik Cümle
c. İlgi Cümlesi
d. Şartlı Birleşik Cümle
3. Sıralı Cümleler
4. Bağlı Cümle

1. DİZİLİŞLERİNE (KURULUŞLARINA) GÖRE CÜMLELER:

a) Kurallı (Düz) Cümle: Yüklemi sonda olan cümledir.

v Bütün gün sağda solda dolaştım.
v Her sabah evden çıkmadan önce süt içerim.
v Evin içindeki bütün eşyalar antikaydı.

b) Devrik Cümle:Yüklemi sonda olmayan cümlelere dizilişleri yönünden devrik cümle denir.
v Çok acı çekti zavallı kadın.
v Koştu arkasına hiç bakmadan.
v Maviydi gökyüzünün rengi.
v Birbirimize sarılmıştık sımsıkı bütün aile.

c) Arasözlü Cümle:Cümlede herhangi bir öğeyi veya cümleyi açıklamak için arada kullanılan sözlere arasöz denir. Virgüllerle ya da kısa çizgilerle ayrılır.
v Yanıma yaklaşan ürkek bir ceylan –küçük, güzel kız- benden su istedi.
v Yıllardır görüşmediğim arkadaşımı, Yusuf Öğretmeni, de görmüştüm oralarda.

d) Aracümleli Cümle: Bir cümlenin içinde yer alan ancak tümüyle bağımsız kuruluşta olan cümleye aracümle denir. Aracümle diğer cümlelerden bağımsızdır.Aracümle çekimli yüklemi bulunan tam bir cümledir.
v Çevre kirliliği, veriler de bunu doğruluyor, canlı türlerini yok ediyor.
v Gelecek, ki gelir sanıyorum, o zaman görüşürüz.

e) Eksiltili Cümle: Özellikle karşılıklı konuşmalarda, pratik konuşmak amacıyla, cümlenin asıl öğeleri söylenmeyerek düşer. Bu cümlelere eksiltili cümle denir.
v Sanırım siz Ankaralısınız, ben de... (Ankaralıyım)
v Yanına bir gelirsem!...
v Dersten sonra on dakika mola, sonra yine derse giriyorduk. (veriyor)
v Ahmet ne yapıyor?
v Uyuyor. (Özne düşmüş.)
v Yalçın topu kimden aldı?
v Ali’den. (Yüklem düşmüş.)

Uyarı: Yüklemlerindeki ekeylemleri düşmüş cümleler eksiltili cümle değildir.

v Arkadaşımın kalbi temiz.(dir)
v Sevgilerin en yücesi, insan sevgisi. (imiş)

2. YAPILARINA GÖRE CÜMLELER :

a) Basit Cümle: Bir yüklemi olan, sadece bir yargı bildiren cümledir. İçerisinde tek yargı, tek fiil, dolayısıyla isim veya fiil cinsinden tek yüklem bulunan cümledir.

v Dün akşam arkadaşlarla seni andık.
v Gazetenin ilk sayfasında çıktı güzel fotoğrafınız

b) Birleşik Cümle: Bir temel yüklemi olduğu halde birden çok yargı bildiren cümledir. Yüklemin bulunduğu cümleye “temel cümle”, anlamca onu tamamlayan yargı gruplarına yan cümle denir.
Yan cümle, içinde eylemsi(fiilimsi) veya tamamlanmamış yargı bulunan öğedir. Yan cümle temel cümlenin öznesi, nesnesi, belirteç tümleci, dolaylı tümleci veya edatlı tümleci olabilir.
v Geçtiğimiz köprünün resmini çektik. (Nesne)
Y.C T.C

Birleşik Cümle Türleri:

1. Girişik Birleşik Cümle: Eylemsilerle kurulmuş yan cümlelerle, temel cümleden oluşan cümlelerdir.
v Dışarı çıkan çocuklar sokakta toplandı. (Özne)
Y.C T.C
v Unu eleyerek eleği duvara astı. (Belirteç Tümleci)
Y.C T.C
v Çalışmayı pek sevmiyor.

Uyarı: Bir cümlede ne kadar fiilimsi veya temel yargıyı tamamlayan yargı varsa o kadar yan cümle vardır.
v Yolun kenarına oturan adam geçen taşıtları seyrediyordu.
Y.C (Özne) Y.C(B.li N.) T.C
v Fazla konuşmak insanı hata yapmaya yöneltir.
Y.C (Özne) Y.C (D. T) T.C

2. Ki’li Birleşik Cümle: İki yargının ki bağlacıyla bağlandığı cümlelerdir.
v Görmüş ki anlatıyor.
v Derdini anlat ki çare bulalım ona.
v Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta.

3. İç içe Birleşik Cümle: Bir iç cümleyle, temel cümleden oluşan cümlelerdir. İç cümleler, asıl cümlenin öğesi olur.
v Sevgisiz toplum olmaz, derdi.
İç cümle(B.siz N.) T.C(Yüklem)
v Çocuk : “Annemi arıyorum.” dedi.
İç cümle(Nesne) T.C

4. Koşullu Birleşik Cümle: Yan cümleciği –se, mi ile kurulan ve temel yüklemin gerçekleşip gerçekleşmemesini koşula bağlayan cümledir.
v Çok çalışırsa kazanır.
Y.C(B.T) T.C
v Sizinle görüşmemiş olsaydım doğruları öğrenemeyecektim.
Y.C (Belirteç T.) T.C
v Çalışmadın mı başarılı olamazsın.
Y.C (B.T) T.C


c) Sıralı Cümleler: İçinde birden çok tamamlanmış yargı bulunan cümlelerdir. Sıralı cümlelerde birden çok yüklem bulunur. Sıralı cümle üç grupta incelenir.

1. Bağımlı Sıralı Cümle: Özne, tümleç ya da nesnelerinden birinin ortak olduğu cümlelerdir. Kısaca herhangi bir öğenin ortak olduğu cümlelerdir.
v Onlar geldiler, kapının önünde durdular. (özneler ortak)
v Çocukları seviyor, şefkatle kucaklıyordu. (özne, nesneleri ortak)

2. Bağımsız Sıralı Cümle: Hiçbir ortak öğesi olmadığı halde anlamca birbirleriyle ilgili oldukları için bir arada yer alan bağımsız yargılardan oluşan cümlelere bağımsız sıralı cümle denir.
v Çocuklar sınıfta ders çalışıyor; öğretmenler karneleri dolduruyor. (Hiçbir ortak öğe yok.)
v Radyo çalışıyor; oturanlar onu ilgiyle dinliyorlardı. (Hiçbir ortak öğe yok.)
v Evden sessizce çıktık; sokakta lambalar yanmıyordu.

3. Bağlı Sıralı Cümle: İki yargının “ve, veya, ya da fakat, ama” gibi bağlaçlardan biriyle bağlandığı cümlelerdir.
v Öğrenciler geldi; fakat öğretmen gelmedi.
v Sen otur ama biz gideceğiz.

3. YÜKLEMLERİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER :

a) Ad (İsim) Cümlesi: Yükleminde ad ya da ad soylu bir sözcük (sıfat, adıl, belirteç, ilgeç, bağlaç, ünlem) bulunan cümlelere, yüklemin türüne göre ad cümlesi denir.Ek-fiilin zamanlarından biri ile çekimlenmiş olan cümlelerdir.

v Bizi karşıya geçirecek olan vapurdu.
v Evin her köşesi tertemizdi.
v Sana not bırakan adam buymuş.
v Ak akçe kara gün içindir.

b) Eylem (Fiil) Cümlesi: Yüklemde eylem ya da eylem öbeği bulunan cümlelere yüklemleri yönünden eylem(fiil) cümlesi denir. Bu fiil şahıs ve kip eki alarak çekimlenir.

v Buz gibi ayran içtik.
v Ödevlerimi yaparken bana yardım etti.
v Eve doğru koşuverdim.
v Bizim de iki ayağımız bir papuca girdi.


4. ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER :
Cümlede anlamı belirleyen “yüklem” görevindeki sözcük ya da sözcük öbeğidir. Çünkü cümlenin anlamına kesinlik kazandıran yüklemdir.

Yüklemin yansıttığı anlama göre cümleler şöyle sınıflandırılır:
1. Olumlu Cümle: Bir yargıyı olumlu biçimde ortaya koyan cümlelere olumlu yargı denir.
v Deneme sınavı yarın yapılacak. (Olumlu eylem cümlesi)
v Bu arkadaşlar buranın yabancısıdır. (Olumlu ad cümlesi)

Olumlu cümleler ikiye ayrılır:

a) Biçimce ve Anlamca Olumlu Cümleler: Bu cümlelerde olumsuzluk bildiren hiçbir dil birimi kullanılmaz, yüklemin yansıttığı anlamda olumlu olur.
v İki günden beri sizi bekliyoruz.

b) Biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümleler: Yükleminde olumsuzluk eki (-ma, -me, -sız ) veya sözcüğü (yok, değil) bulunduğu halde olumlu yargı bildiren cümlelerdir.
v Sizi anlamıyor değilim. (anlıyorum)
v Böyle güzel, tatlı insanları kim sevmez ki? (herkes sever)
v Bende de para yok değil. (var)
v Sizi hiç aramaz mıyım? (ararım)

2. Olumsuz Cümle: Olumsuz yargı bildiren cümlelerdir. Ad cümleleri “yok, değil, -sız” ile; eylem cümleleri “-ma, -me” ile olumsuz yapılır.
v İnsanların çoğu olayın nedenini bilmiyor. (olumsuz eylem cümlesi)
v Başarılı olmak kolay değil. (olumsuz ad cümlesi)
v Aradığınız öğrenci burada yok.
v Ceylan bakışlı yarim vefasızdı.
v Durumuna üzülmüyor.

Olumsuz cümleler de ikiye ayrılır:

a) Biçimce de Anlamca da Olumsuz Cümleler: Bu tür cümlelerde yüklem ya olumsuz bir eylemdir ya da olumsuz yargı bildiren ad soylu bir sözcüktür.
v Bu olaydan sonra buraya gelmiyor artık.
v Bunları bilmek için öğretmen olmak şart değildir.
v Yok bizi arayan soran kimsemiz.

b) Biçimce Olumlu, Anlamca Olumsuz Cümleler: Yüklemi olumsuzluk eki almadığı halde olumsuzluk bildiren cümlelerdir.
v Ne sordun, ne haber gönderdin. (sormadın, haber göndermedin)
v Bu havada sokağa çıkabilirsen çık. (çıkamazsın)
v Bu işleri bensiz bitirebilir mi sanıyorsunuz? (bitiremez)
v Bundan iyi armağan olur mu? (olmaz)

c) Soru Cümlesi: Bir işin yapılıp yapılmadığını sormak, bir şeyin nedenini öğrenmek, bir durumla ilgili bilgi edinmek ya da kuşkuyu gidermek... gibi amaçlarla kurulan cümlelere soru cümlesi denir.
v Babanız İstanbul’dan geldi mi?
v Bütün bunları kimden duydun?

Soru cümleleri ikiye ayrılır.
1) Gerçek Soru Cümlesi: Yanıt gerektiren, soruyu soranın yanıt beklediği soru cümleleridir.
v Kaç kişi bu soruyu çözmüş?
v Bugün derse girmeyecek misiniz?
v Bu saatte nasıl gideceksiniz?

2) Sözde Soru Cümlesi: Yanıt gerektirmeyen, cümleye değişik anlamlar (şaşma, küçümseme, inanmayış, beklenmezlik, özlem...vb.) katmak için kurulan soru cümleleridir.
v Bütün bunları ben mi söylemişim? (İnanmayış, yalanlama)
v Sen de mi bu soruyu yanıtlayamadın? (Şaşma)
v Hani, buraya gelince bize uğrayacaktın? (Sitem)
v Ben, kimseye kötülük eder miyim? (Onaylatma)
v Annem bugün gelir mi ki? (Olasılık)
v Şimdi, sen bu adamla mı evleneceksin? (Küçümseme)

d) Ünlem Cümlesi: Taşkın duygularla coşkuları (korku, acıma, üzüntü, şaşma... gibi) seslenmeleri anlatan cümlelere ünlem cümlesi denir.
v Ah, nerede o güzel günler! (geçmişe özlem)
v Ah, elim kırılsaydı da ona vurmasaydım. (pişmanlık)
v Seni bağışladım sanma ha!... (uyarma)
v Hadi gelmedin, bir haber gönderseydin! (sitem, hoş görmeme)
v Keşke bizim de böyle bir babamız olsa! (istek)

e) Şart Cümlesi: İçinde şart ve koşul anlamı bulunan cümlelere şart cümlesi denir. Şart cümlelerinin yüklemleri şart kipine göre çekimlenmiştir ve yardımcı cümle oluşturmuştur. Yani bir cümleyi şart çekimiyle bir yardımcı cümle yapabiliriz.
Örnek:
v Eve geldiyse bizi beklesin.
v Ankara'ya gidersen Kızılay'dan bana kaset al.
v Beni arayan Dursun ise gelmediğimi söyleyin.

Konuyla İlgili Sorular

1-“Yorgun Savaşçı önemli bir romandır.” cümlesinin çeşitlerini yazınız.

2-“Bahar, her yeri süslemeli yine çiçeklerle.” cümlesinin çeşitlerini yazınız.

3-Aşağıdaki cümlelerin yükleminin türüne (isim, fiil) çeşidini yazınız.
a) Kar bütün gün yağdı
b) Ömrümün son demi, sonbaharıdır artık! (iki cümle var) ikisi de
c) Koca bir hayattı arkada bıraktığımız.
d) Bu soruyu kim hazırlamış?
e) Dershanede test odası neresi?
f) Yarın akşam sadece Türkçe çalışacağım.

4- Aşağıdaki cümlelerin yapı bakımından (basit, birleşik, bağlı, sıralı) çeşidini yazınız.
a) Onun gibiler insana yardım eder mi?
b) Yarın seni arayamayacağımı söylemiştim.
c) Saksıdaki çiçekleri her gün suluyor, onların topraklarını değiştiriyorum.
d) Edebiyatın konusu insandır, doğadır.
e) Gidiyorum gurbeti gönlümde duya duya.

5- Aşağıdaki devrik cümleleri kurallı; eksiltili cümleleri de devrik cümle haline getiriniz.
a) Tamam, anladım, yapın istediğiniz gibi.
b) Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol.
c) Kardeşin kaçıncı sınıfta okuyor?
d) Az veren candan, çok veren maldan.
e) Dalgalandığın yerde ne korku ne keder...

6- Aşağıdaki cümleleri biçimce de anlamca da olumlu cümle haline getiriniz.
a) Ne okula uğramış, ne de parka gitmiş.
b) Çocukların okumasını o da istemiyor değil.
c) Bu raporu ne Hüseyin hazırladı ne de Cemal.
d) Sizin kadar büyük zorluklara katlandığınızı bilmez miyim?
e) Siz çağırırsanız da Ali derse gelmez mi?

7- Aşağıdaki cümleleri bağlı cümle yapmak için boş yere uygun bir kelime yazınız.
a) Yanlış yere geldiğini anladı; ............ iş işten geçmişti.
b) Önlüğünü çıkarıp ceketini giydi ............. koşarcasına dışarı çıktı.
c) Akşama kadar bekledi .......... kimseye derdini anlatamadı.
d) Sabaha kadar ders çalıştı ...............yarın önem