Timur.....

TIMUR
http://www.bankingonbaghdad.com/download/jpgs/Timur.jpg
Timur 1336'da Kes'de dogdu. Türkler kendisine, Aksak Timur derlerdi. Barlas asiretinin basbuglarindan Emir Turagay ile Tekina Hatunun ogluydu. 1370 yilinda hükümdar olan Timur askeri ve idari düzenlemeler yapti. 1373'de Harizm seferine çikan Timur, Kat sehrini ele geçirdi. Daha sonra Celyirlilerin baskenti Hocend üzerine yürüdü ve sehri ele geçirdi. Bu bölgede seferlere ve zaferlerine devam eden Timur giderek güçlendi. 1379'da Harizm'i tamamiyla, 1381'de de Sebzvar'i, topraklarina katti. 1384'de Iraki Acem'e giren Timur, ayni yil Esterabat'i ele geçirdi. 1386'da Tebriz, Kars ve Tiflis'i aldi. Azebaycan ve Ermenistan bölgelerindeki seferleri sonunda Karakoyunlulara karsi savasti ve 1387'de Dogu Beyazit, Ahlat, Adilcevaz ve Van'i ele geçirdi. Iran'a yönelen Timur, Maraga, Rey ve Isfahan üzerine yürüdü. 1389 yilinda Altinordu devleti üzerine sefere çikan Timur, iki kez zafer kazandi. 1391 yilinda Mazerdan bölgesini ele geçirdi. Timur, bütün Siraz ve Kirman'i ele geçirdikten sonra Bagdat, Tekrit, Erbil ve Musul'a hakim oldu. Urfa'yi ele geçiren Timur bir süre sonra Akkoyunlu ve Karakoyunlu beylerini kendine bagladi. 1395 yilinda Derbendi ele geçirerek kuzeye yönelen Timur, Ukrayna ve Kiev üzerine yürüdü. Özi irmagi kiyisinda bulunan Kirim ve Azak çevresindeki Ceneviz kolonilerini ele geçirdi ve Moskova'ya dayandi. 1398'de Hindistan'a girdi. Delhi'yi ele geçirdi. 1400'de toplanan kurultaydan sonra Gürcistan Seferine çikma karari aldi. Ardahan ve Kars üzerinden Bingöl'e geldi. Ahmed Celayir ve Kara Yusuf, Timur'dan kurtulmak için Osmanli padisahi Yildirim Bayezid'e sigindilar. Bayezid, Timur'a bagli olan Erzincan'i ele geçirdi. Timur ise 1400 yilinda Erzincan'a tekrar hakim oldu ve Sivas, Malatya ve Behisni sehirlerini ele geçirdi. Suriye üzerine yürüyen Timur Halep'i aldi ve Sam'i kusatti ve aldi. 1402 yilinda Erzurum, Erzincan, Kemah ve Kayseri üzerinden Ankara'ya dogru hareket etti. Ankara'da Çubuk ovasinda yapilan savasta Osmanli Kuvvetlerini büyük bir bozguna ugratan Timur, Yildirim Bayezid'i esir aldi. Bir yil Anadolu'da kalan Timur bütün Anadolu illerini ele geçirdi. 1403'de Gürcistan, 1405'de Çin seferine çikti. Pir Muhammed'i yerine veliaht birakan Timur, Otrar'da öldü.

TIMUR'UN HAYATI

Timur Cengiz'den 110 yil sonra 1336'da dünyaya gelmistir. Babasinin adi Taragay (Turgay) idi. Türkistan'da Kes ve Nahsep valisi idi. Annesi Cengiz Han sülalesinden Tekin Hatun idi. Ailesine Köregen (Gürgan-Gürkan) denirdi ki, güzel demektir. En eski Türkçe'deki hali ise kurikan'dir. Rivayete göre, atalarindan Sahkuli Bahadur, bir rüya görür. Rüyasinda kendinden 8 tane yildiz çikar. Bunlardan sekizincisi pek parlak olup dünyanin dört bir yanina isik saçar. Tabirciler Sahkulu'ndan 7 göbek sonra bir oglan dünyaya gelecegini, ve büyük bir devlet kuracagini söylerler. Iste bu oglan Timur'dur. Timur "demir" demektir. Osmanlica'da demir "timur" diye yazilirdi. O oönemde Türkistan ve Sogd diyarinda Kazgan Han hüküm sürüyordu. Iyi ata binen, iyi kiliç kullanan ve attigi oku yüzük deliginden geçiren Timur, Kazgan Han'in ordusunda görev almis ve meziyetleri ile hemen göze girmisti. Kazgan Han onu Celayirler'den Olcay Türkan adli prensesle evlendirmisti. Ancak Kazgan Han müstebid bir kisiydi. Halki tarafindan öldürüldü. Yerine geçen üç han da pespese ayni akibete ugradi. Ülkeyi kargasa sardi. Iste bu dönemde Timur'un mensup oldugu Gürkan Türk boyu ile Celayir Türk boyu onun etrafinda kenetlendiler. Nihayet karisiklik duruldu. ve Çagatay tahtina Tukluk Timur oturdu. Bu han da Timur'a kumandanlik verdi. Böylece Timur hem bulundugu Maveraünnehir'de siyasetle ilgilenmeye basladi, hem de sofi seyhi Pir Kutb-ül Aktab Zeyneddin Ebubekir'e intisap ederek manevi yönünü gelistirmeye çalisti. Bu zati sonradan sadr yapmistir. (6) Timur, Zeyneddin Ebubekir'in yanisira Mir Seyyid Serif ve Hoca Bahaeddin'den de egitim görmüstür ki, bu ikincisi Naksibendi tarikatinin kurucusu idi. Manevi yönü kuvvetli olmasina ragmen Timur, siyasette her seyi mubah sayardi. Onun için Hakan'i hediyelerle elde etmeye çalisir, Hakan bir sey sorarsa, ona yanlis seyler söyler, etrafindaki iyi adamlari bir vesile ile uzaklastirip yerlerine kendi akrabalari olan Barlas ve Celayir boyu mensuplarinin yerlestirirdi. Nihayat kendini Hakanin oglu Ilyas Hoca'ya vezir ve kumandan tayin ettirdi. Ancak bir süre sonra Han, Timur'dan kuskulaninca, valilikten istifa edip sadece kumandanlikta kaldi. O sirada Ilyas'in askerleri yagmaciliga baslamislardi. Halk ile "menla" diye bilinen hocalar (7) ve dervis takimi ayaklandi. Askerler 70 menlayi zincire vurdular. Timur'un bekledigi firsat çikmisti Askerleri ezip menlalari kurtardi. O tarihten sonra, Timur'un hayatinin akisi degisti. Halk onu din kurtaricisi gibi görmeye bayladi. O ise kendine, "Men Timur, Tangri kulu" diyordu. Bu olay üzerine Hakan kendisini idama mahkum etti. Timur da din ehli ile bir anlasma yapti. Arkasindan 60 adamiyla birlikte daga çikti. Pesinden gönderilen 1000 kisilik bir orduyu maglup etti. Üç yil dagda efe hayati yasadi. Bir defasinda bir eskiyanin eline karisiyla birlikte esir düstü, ama bir yolunu bulup kurtuldu. Çevresine toplanan insanlarin sayisi gittikçe artti. Seyyidler de onu desteklemeye basladilar.(8) Bir süre sonra Timur güçlendi. Horasan'i, Afganistan'i ve Kandehar'i aldi. Bu arada yaptigi bir savasta ayagindan okla yaralandi ve hayati boyunca topal kaldi. Bundan dolayi da Timurlenk diye anildi. Timur güçlenince, Çagatay Sülalesi'ni (9) ülkesinden atmisti. Bir süre sonra da Kazgan'in oglu Hüseyin'i bertaraf etti. Türk diyarinda rakipsiz kaldi. 1369'da ak keçe üzerinde Türk töresine göre Han ilan edildi. Semerkant'i kendine payitaht yapti. Timur, Samanist Cengiz Han'in kanunnamesi olan "Yasak"i kaldirip yerine "Seriat"i getirdi. "Yarlik"i kaldirip yerine "Tüzük"ü koydu. Halki 12 sinifa ayirdi. Bütün tarhanliklari vakif yapti.(10) Türk örfüne göre isleyen mahkemeleri, seriat esasina çevirdi. Ahali bu degisikliklere ayak uydurmakta çok zorluk çekti. Ancak kolayca görülüyor ki, Asya'nin müslümanliga adapte olmasinda Timur'un payi büyüktür. O tarihlere kadar Türkler ISLAMI ESASLARI kendi kültürleriyle yogurmuslar ve Islam'in en güzel sekli diyebilecegimiz TÜRK ISLAM ANLAYISI'na ulasmislardi. Ancak islami kurallarin kanunlar halinde uygulanmasina pek geçilmemisti. Timur bunu sagladi. Timur 6 yilda 5 defa Türkistan'a sefer düzenledi. Sonra Iran'daki Siyistan'i, Mazenderan'i aldi. Itaatsizlik eden Mogollari tepeledi. Bu olay da Timur'un Cengiz soyundan olmasina ragmen, "Mogol" sayilarak dislanamiyacaginin bir baska delilidir. Kaldi ki, Mogollarin da bizden sayilmasi gerektigini, daha önce belirtmistik. 1387'de Isfahan'da bir demirci ayaklanip 3,000 askerini öldürünce, Isfahan'i yakti.(11) Öldürdügü 70.000 kisinin kellesinden küleler yapti. Sonradan bu olay bazi Kürt militanlarin kendilerine bir "Demirci Kawa" efsanesi uydurup, devrim edebiyati yapmalarina yol açmistir. Azerbeycan'i Dogu Anadolu'yu zaptetti. Bilindigi gibi, Timur'un atasi Cengiz'in soyu Asya'yi hemen tümüyle kontrolleri altina almislardi. Türkler zaten Çin'in kuzeyinde asirlardir hüküm sürüyorlardi. Kubilay ile Güney Çin'e de hakim olmuslardi. Ancak 1370'de çikan bir ihtilal, Türklerin Çin'den büsbütün çekilmelerine yol açmistir. Batida ise Cengiz'in oglu Cuci soyu hüküm sürüyordu. Kirim'da Toktamis Han, Kipçak diyarinda Seyban Han ve Volga taraflarinda da Orus Han vardi. Bu kardes çocuklari birbirleriyle ugrasmadan duramiyorlardi.(12) Iste o siralarda Orus Han, Toktamis Han'i maglup etmis, Toktamis ta Timur'a siginmisti. Timur da kendisine Otrar bölgesinde arazi verdi. Orus Handan sonra basa geçen Mamay, Moskova Prensi Dimitri Ivanoviç'e 1378'de yenildi. Bu suretle o tarihlerde 1-2 milyonu geçmiyen Ruslar güçlendiler, yayildilar. Bir kisim Türkleri ruslastirarak çogaldilar. Bu maglubiyetimizin abideleri, tablolari Rus sanatinda önemli bir yer tutar. Her nekadar bir süre sonra Toktamis Han, gelip Ruslari maglup ettiyse de, Timur'la arasi bozuldugu için, Ruslar yok olmaktan kurtuldular (1382). Timur 1389'da tekrar Kipçak diyarina ve Toktamis'a saldirdi. Onu Moskova'ya kadar kovaladi. Sonra Rusya'yi da ele geçirerek Macaristan'a kadar yayildi. (1391) Bu savaslarin hepsinde yaninda, kendisinin tahta oturacagini çok önceden haber veren Imam Berke vardi. Timur yerine Cengiz Han olsaydi, ele geçirdigi yerleri ülkesine katardi. Timur ise, zaferden sonra Semerkant'a döndü. Kisacasi Timur, Cengiz'in en önemli gücü olan idareci ve memur kadrosuna sahip degildi. Bu yüzden de çok yer fethetmesine ragmen semeresini topliyamamistir. Zaptettigi topraklardan ayrildiktan sonra oradaki hakimiyeti sona ermistir. Bu, Anadoluda da böyle olmustur. Kuzey Asya, yani Sabir Türkleri (13) ve diger Türk boylari müslüman da olsalar, Samanist te; seriatçi Timur'dan pek hoslanmiyorlardi. Onun için Timur çekilince Toktamis'i desteklemislerdir. O diyarlarda hala çalinip söylenen Toktamis türküleri vardir. Azerbeycan'a gelince, orada hüküm sürmekte olan Ilhanli (Cengiz) soyundan Han, Timur'un torunu Pir Muhammed'e kizini vererek onunla akraba oldu. Timur, Siyistan, Belücistan, Afganistan, Dogu Anadolu'dan sonra Iran'i ve Irak'i zaptetti. Bagdat'i aldi, Kerbela'ya dayandi.(1392) Sonra Gürcistan'i ele geçirdi. Siraz Valisi Sah Mansur isyan edince, 17 yasindaki oglu Sahruh'un katildigi bir savasta onu maglup etti. Sahruh, Mansur'un basini kesti, getirip babasinin önüne atti. Timur da, Sahruh'u Horasan, Sicistan, Mazenderan'a padisah yapti. Iran'i oglu Ömer'e, Azerbeycan'i da oglu Mirza'ya verdi. 1398'de Hindistan seferine çikti. Amaci oradaki despot prenslikleri ortadan kaldirarak kafirleri müslüman yapmakti. Ama Timur nedense hep Türk ve müslüman olanlarla savasmis, bu yüzden de belki kafirlerin güçlenmesine bile sebep olmustur. Hindistan'da öyle oldu. Saldirisinin odak noktasini Delhi Sultani Mahmud-u Guri teskil ediyordu. Timur Sind irmagindan Ganj'a kadar olan kismi zaptetti. Delhi'yi muhasara etti. Mahmud fillerini öne sürdü. Timur'un atlari korkup geri çekildi. Ama ertesi gün Timur arabalar üzerinde saman yakarak filleri bununla karsiladi. Bu sefer de filler ürktüler. Delhi düstü. Timur müthis bir katliam yapti. Anlasilmaz görünse de, sonra ilim ve sanat adamlarini aldi, Semerkant'a götürdü. Gittigi her yerde böyle yapmistir. TIMUR'UN KISILIGI Timur sadece cengaver yönüyle bilinir. Ancak arkasinda pek çok eser biraktigi gibi, ilk botanik ve hayvanat bahçeleri sayilacak bahçeler de düzenletmistir. Hanlar, hamamlar, kervansaraylar yanisira Amu Derya ve Siri Derya arasinda pek çok kanal açtirmis ve bölgenin refaha kavusmasini saglamistir. Ipekçilige, kagit imaline önem vermis, kenevir ve keten ekimini de o baslatmistir. Adam seçmesini bilir, böylece islerin düzenli gitmesini saglardi. Halk ile daimi temasta idi. Adalet hissi pek güçlüydü. Çocuklarini da çok iyi egitmis, onlarin sefahattan uzak kalmasini saglamistir. Sahruh'un oglu Ulug Bey ise büyük bir matematikçi ve astronom olmustur. Diger torunu Babür Sah ile onun oglu Hümayun, onun oglu Ekber Han da alim ve feylezof kisilerdi. Kurdugu ilim merkezleri medreseler, Semerkant'a toplanan alimler Türk dünyasina oldugu kadar Osmanli Devleti'ne de 200 yil hizmet vermistir. Eger Semerkant olmasaydi, Osmanli Devleti çok daha önce gerilemeye baslardi. Timur ayrica Türkçe yazan hükümdarlardan oldugu gibi, onun zamaninda Türkçe eser verme aliskanligi da artmisti. Daha önce Ahmed Yesevi ve Yusuf Has Hacip vardi ama bu konuda Timur'un katkisi Karamanoglu Mehmet Bey'den fazladir. Timur Meshed'e girdiginde ilk önce Eba Müslim Horasani'nin mezarini ziyaret etmis, Firdevsi'nin mezarina ayagiyla vurup, "Kalk ta Türk'ü gör!" demistir.