Deneme Türünün Özellikleri, Türk ve Dünya Edebiyatında Gelişimi

DENEME TÜRÜ
TANIMI:
Deneme, bir yazarın belli bir konuya ilişkin kişisel duygu ve düşüncelerini anlattığı eserlerdir.
Bu türün oluşumunda Yunan ve Latin Edebiyatı yazarlarının etkisinin olmasıyla birlikte bu tür ,16. yy’da Fransız yazarı Montaigne tarafından geliştirilmiştir. Daha sonra Bacon bu türün gelişimine hizmet etmiştir.
ÖZELLİKLERİ:
1) Deneme her konuda yazılabilir, belli bir konuda olması gerekmez ve belli bir biçimi de yoktur.
2) Söylem, çok yönlü olmakla birlikte düşünce ağırlıklıdır. Türün en büyük özelliği ise herhangi bir şeyi kanıtlama zorunluluğunun olmayışıdır.
3) Deneme yazarı, görüşlerini aktarırken samimi bir dil kullanır. Kendi kendine konuşuyormuş gibi, sohbet ediyormuş gibi bir hava içindedir.
4) Bu türde yazılan eserlerin değerli olması için yazarının sağlam bir kültür birikimine sahip olması, iyi bir düşünür ve sanatçı nitelikleri taşıması gerekir.
Deneme insanı ilgilendiren her şeyi konu alabilir. Bizim edebiyatımızda da en çok eleştirel deneme türü gelişmiştir. Bu türün Cumhuriyet döneminde öne çıkması kayda değerdir. Denemenin özelliğini Nurullah Ataç’ın şu sözleriyle özetleyebiliriz:
“Deneme, ben’in ülkesidir. ‘Ben’ demekten çekinen, her görgüsüne, her görevine ister istemez -kendisinden- bir parça kattığını kabul etmeyen kişi denemeciliğe özenmesin.”
Montaigne bu türü dünya yazınına sokmuş ve bu türün Batıda yaygınlaşmasını sağlamıştır. Onun içe bakışı önemlidir. Yazdığı yazıları “Essais” Denemeler’ adlı eserinde toplamıştır.
Theophile Gautier, Anatole France, Hiyolyte Taine, Alain , Andre Gide , Albert Camus da Fransız Edebiyatı’nın önemli denemecileridir. Alain , insanca yaşama sanatının en iyi örneklerini verir. Gide , toplumu boşlayan denemeleriyle dikkat çeker. Albert Camus’un yazma notları içinde ise en önemlisi varoluşçuluk üzerine olanlardır.
Başlıca İngiliz denemecileri şunlardır: Francis Bacon, Joseph Addison, İrlandalı Richard Steele.
ABD deneme yazarları arasında Ralph Waldo Emerson ve Henry David Thoreau, Edgar Allan Poe dikkati çeker.
Deneme türünün diğer bir öncüsü de John Locke’tur. İnsan Anlağı Üzerine Bir Deneme ve Tabiat Kanunu Üzerine Bir Deneme adlı eserleri vardır.
Ortega Y. Gasset ise İspanya’nın önemli denemecilerindendir. İnsanın tarih ve toplum içindeki yeri üzerine denemeler yazmakla birlikte yalnızlık ve bunalım denemelerinin ana temalarıdır.
Deneme Batı edebiyatında hızla gelişmiş ve dünya edebiyatının önde gelen deneme yazarlarını yetiştirmiştir.
Bizde bu türün ilk örneklerini Şinasi , Ziya Paşa ve Namık Kemal vermiştir. Ahmet Mithat Efendi’nin gazetelerindeki yazıları , Abdülhak Hamit Tarhan’ın ‘Makber Mukaddimesi’ de deneme niteliklidir.
Tanzimat’ın ikinci kuşağı , mizaç itibariyle denemeye daha eğilimlidir. Servet-i Fünun Döneminden Tevfik Fikret ve Cenap Şehabettin’in deneme nitelikli eserleri vardır. 20. yy. edebiyatımızda Ahmet Haşim ve Yahya Kemal deneme türüne yeni bir nitelik kazandırmıştır. Yakup Kadri’nin başarılı birer deneme sayılacak yazıları vardır. Cemil Meriç de denemeleri ile dikkati çeker. Bu dönemde Nurullah Ataç’ın öncülük ettiği eleştirel deneme türü birçok yazar tarafından örnek alınır ve devam ettirilir. 1960 sonrasında Özdemir İnce ve Hilmi Yavuz gibi yazarlarımız tarafından tekrar yükseliş gösterir.
Modern Türk Edebiyatı içerisinde şekillenen deneme türünü; Sanat, Edebiyat ve Dil konulu , Din , Felsefe , Psikoloji konulu , Sosyal ve Siyasi konulu denemeler ve diğer konularda yazılmış denemler diye sınıflandırabiliriz.
Türk edebiyatında ilk deneme kitapları:
Ahmet Haşim’in Bize Göre (1928) ,Gurabahane-i Laklakan (1928) ;
Ahmet Rasim’in bir çok yazısı ; Mahmut Sadık’ın Takvimden Yapraklar (1912) ;
Refik Halit Karay’ın Bir Avuç Saçma (1939) , Bir İçim Su (1931) , İlk Adım (1941) , Üç Nesil Üç Hayat (1943 ) , Makyajlı Kadın (1943) , Tanrıya Şikayet (1944) ;
Falih Rıfkı Atay’ın Eski Saat (1933) , Niçin Kurtulmak (1953) , Çile (1955) , İnanç (1965) , Pazar Konuşmaları (1966) , Kurtuluş (1966) , Bayrak (1970) gibi kitaplarını saymak mümkündür.

Sanat , Edebiyat ve Dil konulu Denemeler

Bizim edebiyatımızda denemecilerin üzerinde en çok yazdıkları alandır. Yahya Kemal deneme türünün sağladığı imkan konusunda ‘Edebiyata Dair’ adlı önemli bir eser verir. Bu eser eski cemiyetin ruhu üzerine yapılmıştır.
Cumhuriyet Döneminin başlıca deneme yazarları, Nurullah Ataç, Sabahattin Eyüboğlu, Ahmet Hamdi Tanpınar, Suut Kemal Yetkin, Vedat Günyol, Melih Cevdet Anday, Mehmet Fuat, Salah Birsel, Mermi Uygur, Fethi Naci, Cemal Süreyya, Selim İleri’dir.
Denemeleriyle en çok dikkati çeken yazarımız Nurullah Ataç’tır. Eleştirerek yeni düşüncelere ulaşmak yöntemini edebiyatımıza getirmiştir. Denemelerini dil, yenilik, mutluluk, değişim, sanat, öznellik ve nesnellik temalarıyla biçimlendirir. Günlerin Getirdiği, Karalama Defteri, Sözden Söze, Ararken, Diyelim, Söz Arasında, Okuruma Mektuplar, Söyleşiler, Prospero ile Caliban, Güncelerinde denemeleri yayınlanmıştır.
Yazılı kültürümüzün 1925 kuşağı da deneme yazmaya çok önem verir. Suut Kemal Yetkin’in denemeleri, bilimsel ciddiyetten uzak, hiçbir yadırgamanın görülmediği rahat bir söyleme sahiptir.
Orhan Veli’nin ‘ Denize Doğru ‘ kitabı şiirin düzyazıyla buluştuğu bir eserdir. Oktay Rıfat’ın Şiir Konuşması dergi ve gazetelerdeki şiir üzerine yaptığı denemelerinden oluşmuştur.
Mehmet Kaplan ise bu sahada üç önemli kitabi Edebiyatımızın İçinden, Kültür ve Dil, Nesillerin Ruhu ile karşımıza çıkar.
İlhan Berk, Şairin Toprağı ve Şairin Kanı eserlerinde söylem düzeylerini denemeden alır. Uzun Bir Adam ve El Yazılarına Vuruyor Güneş bu alandaki diğer eserleridir.
1960 sonrası deneme artık bilginin denendiği ve yazar tarafından yeniden yaratılan yeni bir biçimleniş şeklidir. Ahmet Okay bu dönemin önemli yazarıdır. Yaşam ve Şiir üzerine birçok denemeye girişir. Mehmet Fuat ise bu türde edebiyata sürekli gönderme yapar. Ona göre çağını anlayan, görebilen insan iyi bir denemecidir. Mehmet Doğan ise şairin ve şiirin yalnızlığından denemeye ulaşır. İsmet Özel şiir okuma kılavuzuyla poetik anlamda bir deneme yazar.