Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri

KONU BAŞLIKLARI
1.Yapım Ekleri ◦İsimden İsim Yapım Ekleri
◦İsimden Fiil Yapım Ekleri
◦Fiilden İsim Yapım Ekleri
◦Fiilden Fiil Yapım Ekleri

2.Çekim Ekleri ◦İsim Çekim Ekleri 1.Çokluk Eki
2.Durum (Hâl) Ekleri
3.İlgi (Tamlama) Ekleri
4.İyelik (Aitlik) Ekleri
5.Eşitlik Ekleri

◦Fiil Çekim Ekleri 1.Kip Ekleri ◾Haber Kipleri
◾Dilek Kipleri

2.Şahıs (Kişi) Ekleri



Ek Dil Bilgisi Kavram Haritası
Ek Kavram Haritası

EK

Sözcüklerin cümle içindeki görevlerini belirtmek ya da sözcüklerde yeni sözcük üretmek amacıyla kullanılan seslere / hecelere ek denir.

Sözcüklere cümlede görev yüklenirken ve onlardan yeni sözcükler türetilirken öncelik yapım eklerinindir. Yapım eklerinin üzerine çekim ekleri gelir. Ama bir iki ek haricinde çekim ekinin üzerine yapım eki getirilemez.

» Türkçede ekler, ünlü uyumu kurallarına uyarlar. Bu yüzden eklendikleri hece ya da sözcükteki ünlülere göre ses değişimine uğrarlar. Örneğin, belirli geçmiş zaman kipi eki bu bağlamda (-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü) olarak karşımıza çıkar. Ancak -yor, -ken, -ki, -leyin, -mtrak ve -gil ekleri ses değişimine uğramaz.

» Ekler kendilerinden önceki sözcüklere bitişik yazılır. Yalnız, “mi” soru eki her zaman ayrı yazılır.

Ekler, yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki ana başlıkta incelenir:



1. Yapım Ekleri

Sözcüklere gelerek onlardan yeni sözcükler türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını da türünü de değiştirir. Kısacası yapım eki, adından da anlaşılacağı gibi, sözcüklerden yeni sözcük yapım işini yapar.
Yapım ekleri her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük ya da gövde denir. Yapım ekleri dörde ayrılır:



1.1. İsimden İsim Yapım Ekleri

İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler yapan eklerdir.



Örnek



» tuz
İsim
kök

-

luk
İsimden İsim
Yapım Eki

» sanat
İsim
kök

-

çı
İsimden İsim
Yapım Eki

» vatan
İsim
kök

-

daş
İsimden İsim
Yapım Eki

» et
İsim
kök

-

çil
İsimden İsim
Yapım Eki


» -lik: zeytinlik, şekerlik, suluk, insanlık, kardeşlik
» -li: köylü, nişanlı, renkli, mavili, bilgili, görgülü
» -siz: evsiz, huysuz, akılsız, işsiz, parasız
» -cil: evcil, otçul, bencil
» -cık: kızılcık, arpacık, kulakçık, kitapçık
» -daş: meslektaş, vatandaş, arkadaş, sesteş
» -inci: üçüncü, beşinci
» -msı: acımsı, ekşimsi
» -sal: kumsal, evrensel
» -ıt: yaşıt
» -tı: horultu cıvıltı




1.2. İsimden Fiil Yapım Ekleri

İsim kök veya gövdelerine gelerek fiil oluşturan eklerdir.




Örnek



» garip
Fiil
kök

-

se-
İsimden Fiil
Yapım Eki

» kan
Fiil
kök

-

a-
İsimden Fiil
Yapım Eki

» şaka
Fiil
kök

-

laş-
İsimden Fiil
Yapım Eki

» yaş
Fiil
kök

-

ar-
İsimden Fiil
Yapım Eki


» -le: başla-, suçla-, sula-, terle-
» -al: azal-, çoğal-, düzel-
» -l: doğrul-, sivril-
» -a: kana-, yaşa-, türe-, boşa-
» -da: fısılda-, horulda-, gürülde-
» -at: yönet-, gözet-
» -kır: fışkır-, haykır-
» -lan: evlen-
» -laş: şakalaş-, dertleş-, çocuklaş-
» -(a)r: morar-, karar-, yaşar-
» -se: önemse-, garipse-




1.3. Fiilden İsim Yapım Ekleri

Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim türeten eklerdir.



Örnek



» as
Fiil
kök

-

kı
Fiilden İsim
Yapım Eki

» sev
Fiil
kök

-

gi
Fiilden İsim
Yapım Eki

» kork
Fiil
kök

-

u
Fiilden İsim
Yapım Eki

» süz
Fiil
kök

-

geç
Fiilden İsim
Yapım Eki


» -im: seçim, üretim, bölüm, çözüm, verim
» -gi: vergi, sevgi, görgü, bilgi, örgü, sergi, algı, atkı
» -gın: dalgın, kızgın, bilgin, durgun, salgın
» -ı / -i: yazı, doğu, batı, gezi, tartı
» -ıcı / -ici: yırtıcı, satıcı, yapıcı, geçici, kurucu
» -ca: düşünce, eğlence
» -ecek: giyecek, yakacak, açacak
» -ak: yatak, kaçak, durak,
» -ga: bölge, bilge, süpürge,
» -gan: çalışkan, unutkan, çekingen
» -gıç: bilgiç, dalgıç, başlangıç
» -ik: kesik, açık, göçük, kırık
» -ın / -in: yığın, akın, tütün, ekin,
» -nç: gülünç, basınç,
» -ıntı: esinti, çıkıntı, döküntü,
» -(e)r: gelir, gider, okur,
» -maca: bulmaca, kesmece
» -sel: görsel, uysal, işitsel
» -anak: gelenek, görenek, olanak, seçenek
» -ış: dikiş, yürüyüş
» -ıt: geçit, yakıt, ölçüt
» -ma: dondurma, danışma
» -mak: çakmak, ekmek
» -tı: belirti, kızartı




1.4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

Fiil kök veya gövdelerine gelerek yeni fiiller türeten eklerdir.



Örnek



» kov
Fiil
kök

-

ala-
Fiilden Fiil
Yapım Eki

» gez
Fiil
kök

-

dir-
Fiilden Fiil
Yapım Eki

» taşı
Fiil
kök

-

n-
Fiilden Fiil
Yapım Eki

» üşü
Fiil
kök

-

t-
Fiilden Fiil
Yapım Eki


» -t: yürüt-, anlat-, ağlat-
» -(a)r: kopar-, çıkar-, uçur-, düşür-
» -dır: yazdır-, açtır-, bıktır-, sordur-
» -(ı)l: atıl-, yazıl-, çözül-, sorul-
» -(ı)n: taran-, yıkan-, silin-, alın-
» -ele: kovala-, itele-
» -ı: kazı-, sürü-
» -msa: anımsa-, gülümse-






2. Çekim Ekleri

Sözcüklerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını sağlayan eklere çekim eki denir. Çekim ekleri, kelimenin biçimini değiştirir; anlamını değiştirmez. Eklendiği sözcüğe yeni bir anlam kazandırmaz.

Çekim ekleri, sözcüklerin diğer sözcüklerle bağ kurmasını; sözcüklerinin cümlede görev almasını; hâlini, sayısını, zamanını, şahsını belirtir. Kısaca çekim ekleri sözcüklerin cümle kuruluşunu gerçekleştirmesini sağlar. 2. tekil kişi emir kipiyle kurulan tümcelerin (Atla. Koş. Bak. Ye. …) haricinde hiçbir tümce, çekim eki olmadan kurulamaz.




Örnek
Okul git > Okul-a git-(i)yor-um → Okula gidiyorum.
Ağaç dal kır > Ağaç-ın dal-ı-(n)ı kır-dı-lar → Ağacın dalını kırdılar.

Çekim ekleri, getirildikleri kelimenin türüne göre, isim (ad) çekim ekleri ve fiil (eylem) çekim ekleri olmak üzere iki öbekte incelenir:



2.1. İsim (Ad) Çekim Ekleri

İsimlerin ve isim soylu sözcüklerin sonuna gelerek onları diğer isimlere, edatlara, eylemlere bağlayan; cümle içindeki görevlerini belirleyen, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin çeşitli durumlarını bildiren eklerdir.

İsim çekim ekleri şunlardır:
1. Çokluk Eki
2. Durum (Hâl) Ekleri
3. İlgi (Tamlama) Ekleri
4. İyelik (Aitlik) Ekleri
5. Eşitlik Ekleri



2.1.1. Çokluk (Çoğul) Eki (-lar / -ler)

İsimlerin sayı bakımından birden çok olduğunu belirtir.




Örnek
» Martılar kanat çırptı gökyüzüne.
» Şehirler beton yığınına döndü.

NOT: Çokluk eki, eklendiği sözcüğe çokluk anlamı dışında farklı anlamlar da kazandırır.




Örnek
» Türkler köklü milletlerdendir. (“millet” anlamı)
» Beş yaşlarında bir çocuğu var. (“yaklaşık” anlamı)
» Bu akşam Bülent Beyler bize gelecekler. (“aile” anlamı)
» Sabahları spor yaparım. (“her” anlamı)



2.1.2. Durum (Hâl) Ekleri (-i, -e, -de, -den)

İsimlere belirtme, yönelme, bulunma ve ayrılma anlamı katan eklerdir. Dört başlıkta incelenir:

a) Belirtme durumu eki (-i / -ı / -u / -ü)

Eylemdeki işten, hareketten, oluştan etkilenen varlığı belirtir. Bu eki alan sözcük, cümlede belirtili nesne olur.




Örnek
» Evi boyadım.
» Avcı balığı yakaladı.
» Külü üstüme savurdu.

» Türkçede iki tane “-i” eki vardır:

-i: belirtme durumu eki: Kalem-i aldı. (Neyi aldı?)
-i: iyelik eki: (onun) kalem-i

b) Yönelme durumu eki:(-e / -a)

İsme getirilen “-a, / -e” hâl ekidir.




Örnek
» Hafta sonu pazara gittim.
» Erikleri üç liraya aldım.
» Sabaha dönerim.

c) Bulunma durumu eki: (-de / -da / -te / -ta)

İsimlere “-da / -de / -ta / -te” ekleri getirilerek yapılır. Durum, zaman ve yer bildirir.




Örnek
» Defterimi evde unuttum.
» Yetmişinde kadından ne istedin?
» Kitabı bir solukta okudum.
» Okullar bu yıl da eylülde açılacak.

UYARI: Bulunma durumu eki, bağlaç olan “de / da” ile karıştırılmamalıdır. Bulunma durumu eki olan “-de / -da” birleşik; bağlaç ve ilgeç olan “de / da” ise daima ayrı yazılır.




Örnek
» Telefonum kardeşimde kaldı.
» Sinemaya kardeşim de gelmek istiyor.

d) Ayrılma (Çıkma) durumu eki: (-den / -dan / -ten / -tan)

İsimlere “-dan / -den / -tan / -ten” ekleri getirilerek yapılır. Yer, zaman, sebep ve karşılaştırma bildirir.




Örnek
» O, yemeğini her gün evden getirir.
» Sıcaktan bayıldı. Yorgunluktan uyuyakalmış.
» Kardeşinden daha çalışkan.
» İzmir’e akşamdan gidelim.





2.1.3. İlgi (Tamlama) Ekleri (-ın / -in / -un / -ün)

Bir ismi başka bir isimle ilgili hale getirir; isimleri isimlere bağlar.
Bu ek 1. tekil ve 1. çoğul şahıs için “-im” şeklindedir: ben-im, biz-im

» Belirtili isim tamlaması kurar:




Örnek
» Bebeğin yüzü çok sevimli.
» Kardeşim benim kalemimi almış.



2.1.4. İyelik (Aitlik) Ekleri (-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri)

İsimlere gelerek onların kime veya neye ait olduğunu belirten eklerdir. Şahıslara göre çekimlenir.




Örnek


(benim) defterim

(senin) defterin

(onun) defteri

(bizim) defterimiz

(sizin) defteriniz


(onların) defterleri

» Evimizin küçük bir bahçesi var.
» Gömleğimin düğmesi kopmuş.

UYARI: İyelik eklerini belirtme hal eki ile karıştırmamak gerekir.




Örnek
» Evi yeni aldık. (o evi)

» Evi çok büyükmüş. (onun evi)

Bu iki sözcükte de “-i” eki var. Hangisi iyelik, hangisi hâl anlamak için şu soruyu sorabiliriz: “Kimin evi?”

Bu soruyu sorduğumuzda ikinci cümlenin cevap verdiğini ve “Onun evi büyükmüş.” şeklinde söylenebildiğini görüyoruz. Öyleyse “-i” eki ikinci cümlede iyelik eki, birinci cümlede ise “Neyi aldık?” sorusuna cevap verdiğinden “-i” hâl eki olarak kullanılmıştır.

Ayrıca “-i” eki almış sözcüğün başına “onun” sözcüğü getirerek de bunu anlayabiliriz.
(Onun) “Evi yeni aldık.” olmuyor, ama
(Onun) “Evi çok büyükmüş.” oluyor. Demek ki ikinci cümledeki “-i” eki, iyelik ekidir.



2.1.5. Eşitlik Ekleri (-ca / -ce / -ça / -çe)

Eşitlik ekleri, isim soylu sözcüklere gelerek onlara çeşitli anlamlar katarlar.




Örnek
» Böyle çocukça davranmamalısın. (benzerlik)
» Ailece tatile gittik. (topluluk, birlikte)
» Benden boyca uzunsun. (karşılaştırma, bakımından)
» Bence sen de haklısın. (görelik, kanaat)
» Masraflarınız şirketimizce karşılanacak.” (tarafından)



2.2 Fiil (Eylem) Çekim Ekleri

Fiiller, çekimli hâlde kullanılır. İkinci tekil kişi emir çekimi hariç bütün eylemler çekim eki alarak kullanılır. Fiil çekim ekleri, fiil kök veya gövdelerine eklenerek, fiillerin zamanını, yapılış şeklini ve şahsını (eylemi yapan kişiyi) belirtirler.
Eylem çekim eklerini 2 temel grupta sınıflandırabiliriz:

1) Kip ekleri
a) Bildirme (zaman) kipi ekleri
b) Dilek kipi ekleri
2) Kişi (şahıs) ekleri

2.2.1 Kip Ekleri

Eylemin gösterdiği kılış, durum veya oluşun zamana bağlı olarak nasıl gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini gösteren söyleyiş kalıplarına kip adı ve*rilir.

a) Bildirme (Haber) Kipi Ekleri

Eylemin gerçekleşmesi, zaman kavramı içinde mümkündür. Zaman içinde eylem ya gerçekleşmiştir, ya gerçekleşmektedir ya da sözün söylenmesinden sonraki bir zaman diliminde gerçekleşecektir. Eylemlerin gerçekleşme zamanını bildirmek için kip ekleri kullanılır.
Dilimizde 4 temel zaman vardır, bunlar:

1) Geçmiş zaman
a) Bilinen (görülen / belirli) geçmiş zaman
b) Öğrenilen (duyulan / belirsiz) geçmiş zaman
2) Şimdiki zaman
3) Gelecek zaman
4) Geniş zaman (Tüm zamanları kapsar.)


Eylemlerde Zaman

1- Geçmiş Zaman Eki (-di, -dı, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü / -mış, -miş, -muş, -müş)

Eylemin geçmişte yapıldığını bildiren zamandır. Bilinen (görülen / belirli) geçmiş zaman ve öğrenilen (duyulan / belirsiz) geçmiş zaman olmak üzere ikiye ayrılır.

a- Bilinen (Görülen / Belirli) Geçmiş Zaman Eki (-di, -dı, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü)
Görülen, tanık olunan, bilinen veya yapıldığından emin olunan geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.



Örnek
» Dün tüm ödevlerimi bitirdim. (Bilinen)
» Ellerini güzelce yıkadı. (Görülen, tanık olunan)
» Ayak sesleri yaklaşıyor, geldiler. (Duyularla kesinleşmiş)
» Cumhuriyet 1923’te kuruldu. (Bilimsel kesinlik)

b- Öğrenilen (Duyulan / Belirsiz) Geçmiş Zaman Eki (-mış, -miş, -muş, -müş)
Görülmeyen, başkasından duyulan veya bittikten sonra fark edilen geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.



Örnek
» İstanbul’a dün epeyce kar yağmış. (Başkasından öğrenilmiş.)
» Ben görmeyeli epey büyümüşsün. (Sonradan fark edilmiş.)
» Keloğlan bir de bakmış ki… (Masal üslubu. Masal ve fıkra anlatım biçiminde de “başkasından öğrenilme” anlamı vardır.)

2- Şimdiki Zaman Eki (-yor, -(i)yor, -(ı)yor, -(ü)yor, -(u)yor)

Halen yapılmakta olan, henüz tamamlanmamış bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.



Örnek
» Bahçede çiçekleri suluyor.
» Bu problemi bir türlü çözemiyorum

3- Gelecek Zaman Eki (-ecek, -acak)

Gelecek zaman içerisinde bir eylemin bildirilmesinde kullanılır.



Örnek
» Yarın hastaneye gideceğim.
» İşe yarın başlayacaksın.
» Bu toplantıya onu çağırmayacağız.

4- Geniş Zaman Eki (-r, -(i)r, -(ı)r, -(ü)r, -(u)r, -(e)r, -(a)r)

Eylemin geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanların tümüne ait olduğunun, yani her zaman tekrarlandığının bildirilmesinde ve genel yargıları anlatmakta kullanılır.



Örnek
» Akşamları kitap okurum.
» Her yaz köyümüze gideriz.
» Dünya, Güneş’in etrafında döner.

● Geniş zamanın olumsuzunda diğer kiplerden çok farklı bir durum vardır. Diğer kiplere olumsuzluk eki (-ma, -me) getirildiğinde zaman eki düşmezken, geniş zamanda zaman eki düşer ve 1. tekil ve 1. çoğul kişi haricindeki kişilerde olumsuzluk eki “-maz, -mez” şeklinde kullanılır.



Örnek
geldim > gelmedim

gelirim > gelmem
gelirsin > gelmezsin
gelir > gelmez
gelirsiniz > gelmezsiniz
geliriz > gelmeyiz
gelirler > gelmezler



b) Dilek Kipi Ekleri

Bir dileği, bir isteği, tasarlanan bir hareketi anlatan kiplerdir. Dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur.
Dilek kipleri dörde ayrılır, bunlar:

1) Gereklilik kipi
2) Şart kipi
3) İstek kipi
4) Emir kipi

1- Gereklilik Kipi (-meli / -malı)

Eylemin yapılmasının gerekli veya zorunlu olduğunu ifade eder.



Örnek
» Ödevlerini zamanında yapmalısın.
» Saha çok çalışmalıyım.

» Gereklilik kipi bazen cümleye ihtimal anlamı katabilir.



Örnek
» İstanbul’a varmış olmalı. (ihtimal)

2- Koşul (Şart) Kipi (-se / -sa)

Fiil kök veya gövdesine gelerek söz konusu olan işin dileğe ve şarta bağlı olduğunun bildirilmesini sağlar.



Örnek
» Bu akşam sinemaya gitsek. (dilek)
» Ödevlerini bitirsen dışarı çıkmana izin verebilirim. (şart)

3- İstek Kipi (-e / -a)

Cümleye istek, dilek, temenni anlamı katar. Cümle içerisinde genelde “-elim, -eyim” şeklinde kişi eklerini almış haliyle karşımıza çıkar.



Örnek
» Eğri oturup, doğru konuşalım.
» Doğum günüme eski arkadaşlarımı da çağırayım.

4- Emir Kipi ( – )

Eylemin yapılması gerektiğini emir şeklinde bildirir. Emir kipinin eki yoktur, kişi ekleriyle çekimlenir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur.



Örnek
Biraz acele edin.
Bu konuyu sessizce dinleyin.
Kapalı alanlarda sigara içmeyiniz.

2.2.2 Kişi (Şahıs) Ekleri

Fiilde bildirilen iş, oluş ya da durumun kim tarafından yapıldığını belirten eklerdir. Kişi eklerin, cümlede işi yapanı yani özneyi bildirir. Kişi ekleri, fiillerde kip eklerinden sonra gelirler.



Örnek
» Bugün bir saat kitap okudum.
cümlesinde “okumak” fiiline getirilen “-m” eki, fiilin kim tarafından (1. tekil kişi – ben) yapıldığını bildirmektedir.
» Bu konuyu sessizce dinleyin.
» Kapalı alanlarda sigara içmeyiniz.


Kişi (şahıs)

fiil - kip - kişi eki

Kişi (şahıs)

fiil - kip - kişi eki

1. tekil kişi (ben) Gel – di – m 1. tekil kişi (ben) Oku – malı – y – ım
2. tekil kişi (sen) Gel – di – n 2. tekil kişi (sen) Oku – malı – sın
3. tekil kişi (o) Gel – di 3. tekil kişi (o) Oku – malı
1. çoğul kişi (biz) Gel – di – k 1. çoğul kişi (biz) Oku – malı – y – ız
2. çoğul kişi (siz) Gel – di – niz 2. çoğul kişi (siz) Oku – malı – sınız
3. çoğul kişi (onlar) Gel – di – ler 3. çoğul kişi (onlar) Oku – malı – lar

SÖZCÜKTE YAPI KONUSUNUN TÜM İÇERİĞİ
(Görüntülemek istediğiniz konu başlığına tıklayınız.)

SÖZCÜKTE YAPI



» Kök
•İsim (Ad) Kökleri
•Fiil (Eylem) Kökleri
•Sesteş Kökler
•Ortak Kökler


» Gövde
•İsim (Ad) Gövdeleri
•Fiil (Eylem) Gövdeleri



» Ek
•Yapım Ekleri
•Çekim Ekleri ◦İsim Çekim Ekleri ◾Çokluk Eki
◾Durum Ekleri
◾İlgi Ekleri
◾İyelik Ekleri
◾Eşitlik Ekleri

◦Fiil Çekim Ekleri ◾Kip Ekleri
◾Şahıs Ekleri





» Yapı Bakımından Sözcükler
•Basit Sözcükler
•Türemiş Sözcükler
•Birleşik Sözcükler ◦Yapılarına Göre Birleşik Sözcükler ◾Birleşik İsim
◾Birleşik Fiil

◦Oluşumlarına Göre Birleşik Sözcükler