Türkçedeki Ses Değişiklikleri - Türkçedeki Başlıca Ses Olayları

Türkçedeki Ses Değişiklikleri - Türkçedeki Başlıca Ses Olayları

TÜRKÇEDEKİ SES DEĞİŞİKLİKLERİ

Ses değişmesi, bir kelimede bir sesin, yerini başka bir sese bırakmasıdır Yeni ses, eski sese genellikle yakın bir ses olur Ses değişmesi, her dilde görülen, dillerin tabiatında olan bir olaydır
Canlı bir varlık olan dil, tarihi içinde kendi sistemine uygun olarak sürekli gelişir ve değişir Bu değişme, yalnızca yabancı dillerden kelime almakla olmaz, dilin yerli kelimeleri de bazı değişme ve gelişmelere uğrarlar Örneğin; bugün kelime başında d diye söyleyip yazdığımız bütün Türkçe asıllı kelimeler, eskiden t ile başlıyordu: tağ ‘dağ’, temir ‘demir’ gibi Tarih ile bugün arasında ses değişikliklerine dayalı farklılıklar olduğu gibi, böyle farklılıklar, aynı zaman diliminde, fakat değişik bölgeler arasında da olur Esasen ağızlarda da coğrafi bölgeler arasındaki bu ses değişmelerinden temellenir Örneğin, yazı dilinde k ile başlayan kimi kelimeler, yurdumuzun bazı bölgelerinde g ile söylenir: gabak, gişi, guru gibi
Ses değişmelerinin bir kısmının sebebi belli değildir Çoğu ses değişmelerine ise, söyleyiş kolaylığı ve emek tasarrufu sebep olur
Ses değişmelerinin hepsi yazıya yansıtılmaz Özellikle bölgesel olanlar, konuşmada kalır Örnek olarak İstanbul kelimesini İstambul şeklinde de söylüyoruz, ama böyle yazmıyoruz Günlük standart dile ait ses değişiklikleri zamanla yazı diline yansır Örnek olarak şimdi Perşembe şeklinde söyleyip yazdığımız kelime eskiden Perşembe söylenip perşenbe yazılıyordu Zamanla, yazılış biçimi yazıya aynen yansıdı
BAŞLICA SES OLAYLARI

1)ÜNLÜ DÜŞMESİ

Sözcüklere çekim ve yapım eklerinin gelmesi ve bileşik sözcüklerin yapı sırasında bir ünlünün kaybolmasına ünlü düşmesi denir Türkçede kökler genellikle değişmez Ancak, bazı durumlarda bir ünlünün düştüğü görülür Ünlü düşmesinin görüldüğü durumlar şunlardır:
a)Organ Adlarında Ünlü Düşmesi
Ağız, burun, alın, omuz, göğüs, beyin, boyun, karın gibi organ adlarının ikinci hecelerinde dar ünlüler bulunmaktadır Bu sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek gelince ikinci hecedeki ünlüler düşer:
Ağız à ağzıma
Alın à alnıma
Omuz à omzuma
Akrabalık belirten oğul, kayın sözcüklerine de ünlü ile başlayan bir ek gelince ikinci hecedeki ünlü düşer:
Oğul à oğlum
Kayın à kaynım
Tamlama eki olan organ adlarında ünlü düşer:
Çocuğun beyni, annemin ağzı, Serpil’in boynu gibi
Baldır, topuk gibi bazı organ adlarında ünlü düşmez
Baldırı çıplak
Topuğum ağrıyor
b)Yabancı Sözcüklerde Ünlü Düşmesi
Arapçadan dilimize geçen bazı yabancı kökenli sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek alınca, hecedeki ı,i,u,ü dar ünlüleri düşer
Fikir àfikriniz
Akıl àaklınız
Emir àemri
Zihin àzihniniz
Keyif àkeyfi
Arapçadan Türkçeye geçmiş sözcükler, etmek-olmak yardımcı eylemleriyle birleşince ikinci hecedeki dar ünlü düşer:
Sabır àsabretmek
Hapis àhapsetmek
Kayıp àkaybolmak
Zehir àzehrolmak
c)Hece Düşmesi (Bileşik Sözcüklerde Ünlü Düşmesi)
Türkçede iki ünlü yan yana gelmez Bu nedenle ünlü ile biten sözcükler, ünlü ile başlayan başka bir sözcük ile birleşirse, ünlülerden biri düşer bu durumda bir hece kaybolur Bu nedenle bu olaya hece düşmesi ya da hece yutumu denir
Cuma + ertesi àcumartesi
Kahve + altı àkahvaltı
Ne + için àniçin
Sütlü + aş àsütlaç
d)Eklerde Ünlü Düşmesi
Ünlü ile biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek gelirse, ünlülerden biri düşer:
anne + im àannem
masa + ımız àmasamız
iki + inci àikinci
2)ÜNSÜZ DÜŞMESİ
Kelimenin bünyesinde bulunan ünsüzlerden birini söyleyişte veya ek alma sırasında düşmesine denir
Yaylakàyayla
Kışlakàkışla
Ölügàölü
Bazı kelimeler, küçültme eki aldığında kelimenin sonundaki “k” ünsüzü düşer
Ufak-cıkàufacık
Küçük-cükàküçücük
Yumuşakàyumuşacık
Bazı kelimelerde “-l” eki ile fiil türetilirken de kelime sonundaki “k” ünsüzü düşer
Yüksekàyüksel-
Alçakàalçal-
Arapçadan dilimize giren bazı isimlerde yan yana olan ünsüzlerden biri düşer
Hammamàhamam
Haccàhac
Hakkàhak

3)SES TÜREMESİ
a)Ünlü Türemesi
Türkçede sözcük başında iki ünsüz yan yana bulunmaz Bu nedenle yabancı dillerden Türkçeye geçen ve iki ünsüzle başlayan sözcüklerin başına ya da iki ünsüzün arasına bir ünlü gelir Türkçede iki türlü ünlü türemesi vardır
Ön Seste Ünlü Türemesi
Slavàislav
Stasyonàistasyon
Skalaàiskele
Scarpinaàiskarpin
İç Seste Ünlü Türemesi
İki ünsüzle başlayan bazı yabancı kökenli sözcüklerde ünsüzlerin arasında bir ünlü türer Ancak, bu durum konuşma dilince görülür Bu durumda görülen ünlü türemesi yazı dilinde genellikle gösterilmez:
Gramàgıram
Trenàtiren
Traktöràtıraktör
Turizmàturizim
Genellikle Arapçadan dilimize geçen bazı sözcüklerde iç seslerde iki ünsüz arasında bir ünlü türer:
Aklàakıl
Azmàazim
Kibràkibir
Devràdevir
Nakşànakış
Zikràzikir
b)Ünsüz Türemesi
Kelimelerin aslında bulunmayan bir ünsüzün ön, iç ve son ses olarak ortaya çıkması olayına “ünsüz türemesi” denir
Başta Ünsüz Türemesi
Türkçede ünlü ile başlayan kimi kelimelerin önüne ünsüz getirilmektedir
Öyükàhöyük
Ilanàyılan
Ildızàyıldız
Uràvur
Ortada Ünsüz Türemesi
Maiàmavi
Acaibàacayip
Fiatàfiyat
Zaifàzayıf

Ekleme Sırasında Oluşan Ünsüz Türemesi (Kaynaştırma ünsüzü)
Türkçede iki ünlü yan yana gelmez Ünlü ile biten kelimeler, kök halinde iken ad durum eklerinden belirtme veya yönelme ad durum ekleriyle zaman veya kip eklerinden ünlü ile başlayan ekleri alırsa araya kaynaştırma ünsüzü olarak adlandırdığımız “y” girer
Baklava-y-ı beğendin mi?
Birlikte oyna-y-alım mı?
Size çay demle-y-ebilirim
Sonda Ünsüz Türemesi
Peydaàpeydah
Şimdiàşimdik
4)BENZEŞME
Kelime içindeki seslerden birinin diğerini etkileyerek kendine benzetmesi sonucu oluşan ses değişmesine denir
aGerileyici Benzeşme
Türkçede çift dudak ünsüzü “b” , kendinden önce gelen “n” ünsüzünü, çift dudak ünsüzü “m”ye dönüştürür
AnbaràAmbar
ÇenberàÇember
PenbeàPembe
SünbülàSümbül
Konuşmadaki gerileyici benzeşme yazı dilinde yoktur
SonbaharàSombahar
BinbaşıàBimbaşı
Bir de kelime içinde sonraki sesin önceki sesi etkileyerek kendine benzetmesi durumu vardır Buna da gerileyici benzeşme denir
KiseàKese
SerayàSaray
Enciràİncir
bİlerleyici Benzeşme
Kelime içindeki önceki sesin kendinden sonrakini etkileyerek kendine benzetmesi durumuna denir
AkçeàAkça
Ne araàNere
MüslimanàMüslüman
c)Ünsüz Benzeşmesi
Kelimede yan yana bulunan ünsüzler birbirini etkileyerek ses değişimlerine sebep olurBu ses olayına ünsüz benzeşmesi denirBu kurala göre ötümlü(sedalı) ünsüzler,ötümlü ünsüzlerle,ötümsüz(sedasız) ünsüzler ötümsüz ünsüzlerle yan yana gelmektedir
Ötümlü ünsüz + ötümlü ünsüz
Sevgi, iğde, üzgün
Ötümsüz ünsüz + ötümsüz ünsüz
Keski, içki, etki
*Ünsüz benzeşmesi eklemede kendisini daha iyi belli eder
Sert ünsüzden sonra sert ünsüz gelir
At-tı
Seç-ti
Yumuşak ünsüzden sonra yumuşak ünsüz gelir
Al-dı
Ver-gi
*Kelimenin içindeki sürekli ünsüzler (l,m,n,r,v,y) hem ötümlü hem de ötümsüz ünsüzlerle yan yana gelebilir
Yangın/yankı
Yolcu/alçı
Yumru/kamçı
*Birleşik kelimelerde, terimlerde veya yabancı dillerden giren kelimelerde ünsüz benzeşmesi ünsüz benzeşmesi aranmaz
*Türkçede kelime ortasında “s” ünsüzünden sonra “b” bulunmaz Bu sebeple yabancı dillerden alınan kelimelerde kelime ortasında “s” den sonra “b”ler “p” olur
İsbatàispat
Müsbetàmüspet
Tesbihàtespih
5)SERT ÜNSÜZLERİN YUMUŞAMASI
Türkçe sözcüklerin sonunda bulunan p,ç,t,k ünsüzleri iki ünlü arasında yumuşayarak b,c,d,g,ğ’ye dönüşür
Kitapàkitabı
Ağaçàağacı
Özel adlarda sözcük sonundaki sert ünsüzler, iki ünlü arasına geldiğinde yazı dilinde değiştirilmez:
Serapàserap’ı
Turgutàturgut’u
Tek heceli sözcüklerin sonundaki sert ünsüzler, iki ünlü arasında yumuşamaz:
topàtopu
kaçàkaça
kökàkökü
Çift heceli bazı sözcüklerde sert ünsüzler iki ünlü arasında yumuşamaz:
anıtàanıtı
boyutàboyutu
taşıtàtaşıtı
Yabancı kökenli bazı sözcüklerin sonlarında bulunan sert ünsüzler iki ünlü arasında yumuşamaz:
kampàkampı
maçàmaçı
aşkàaşkı
Sözcük sonunda ‘n’ ünsüzünden sonra gelen ‘ç,k’ sesleri bir ünlü ile karşılaşınca yumuşayarak ‘c,g’ olur
Gençàgenci
Basınçàbasıncı
Cenkàcengi
6)DÜZLEŞME
Küçük ünlü uyumuna göre düz ünlüden sonra yuvarlak ünlü gelmez Bu sebeple kelimelerde düzleşme görülür Düzleşme, Eski Türkçede Batı Türkçesine geçişten sonra ortaya çıkmıştır
Artukàartık
Aruàarı
Yazukàyazık
7)YUVARLAKLAŞMA
Düz ünlülerin, dudak ünsüzü olan b,m,p,v’nin etkisi ile yuvarlak ünlüye dönüşmesine yuvarlaklaşma denir
Avıçàavuç
Karpızàkarpuz
Kavıràkavur
Yamıkàyamuk
8)ÜNLÜ DARALMASI
Türkçede bazı ünsüzler, önündeki veya ardındaki ünlülerin değişmesine sebep olmaktadır Bu durum, ünlülerin değişerek daralması sonucunu meydana getirmektedir
Eyiàiyi
Böyükàbüyük
Gözelàgüzel
Ayrıca; şimdiki zaman eki “-yor’un tek şeklinin olması ve dar ünlülerle kullanılması (-ıyor, -iyor, -uyor, -üyor) daralmaya yol açmaktadır Bu yüzden, geniş düz ünlüler (a,e) ile biten fiillerde ünlü daralması görülür
Oyna+yoràoynuyor
Özle+yoràözlüyor
Ağla+yoràağlıyor
*”ye-“ ve “de-“ fiilleri de geniş ünlü ile başlayan bir ek aldığında daralma olur
Ye+(y)ecekàyiyecek
De+(y)ecekàdiyecek
9)DUDAKSILLAŞMA
Kelimelerdeki yuvarlak ünlüler bazı ünsüzleri dudak ünsüzüne dönüştürür Buna dudaksıllaşma denir
g,ğ=v
öğàöv-
koğàkov-
söğàsöv-
n=m
donuzàdomuz
konşuàkomşu
10)AŞINMA/ERİME
Genellikle konuşma dilinde “ğ” sesi “y” ve “h” sesleri aşınarak yanındaki ünlü ile birleşip onun uzamasına yol açar
Ağızımàâzım
Bağrımàbârım
ÖĞRENCİLERE ANLATIM
Öğrencilere bu konu anlatılırken öncelikle; sert ünsüz, sürekli ünsüz gibi kavramlar açıklanmalıdır Bu konuda çeşitli kalıplardan yararlanılabilir Fıstıkçı şahap gibi Öğrenciler bu sayede bu harfleri unutmayacaktır
Harfler öğretildikten sonra iki öğrenci tahtaya kaldırılır Birinci öğrenciden, sonu sert ünsüzle biten, kök halinde bir kelime söylemesi ve bunu tahtaya yazması istenir Öğretmen bu kelimeye ünlü ile başlayan bir ek getirir Yeni kelime ikinci öğrenciye yazdırılır ve ona ses olayının ne olduğu sorulur Bu işlem diğer öğrenciye de uygulanır Tüm sınıf bu şekilde karşılıklı olarak bu işlemi uygular Her beş veya on kişi sonra, ses olayı değiştirilir Böylece öğrenciler konuyu daha iyi kavramış olurlar
SORULAR
Bir kömür dumanıyla tütsülendi akşamlar,
Gurbete düşmüşlerin başına çöktü damlar
* İlk üç soruyu parçaya göre cevaplandırınız
1)Beyitte bulunmayan ses olayı hangisidir?
a) ünlü düşmesi
b)ünsüz düşmesi
c)benzeşme
d)ünsüz türemesi
2)Türkçede iki ünlü yan yana gelmez Ünlü ile biten bir kelimeye, ünlü harf ile başlayan bir ek getirildiğinde araya kaynaştırma harfi girer Beyitte hangi kelime buna uygundur?
a) düşmüşlerin
b) başına
c) dumanıyla
d) tütsülendi
3) kelimede yan yana bulunan ünsüzler birbirini etkileyerek ses değişmesine sebep olur Buna ünsüz benzeşmesi denir Beyitteki hangi kelimede bu görülür
a) kömür
b) gurbete
c) çöktü
d) akşamlar
4) Arapçadan Türkçeye geçmiş sözcükler, etmek-olmak yardımcı eylemleriyle birleşince, ikinci hecedeki dar ünlü düşer Hangi kelime buna uyar
a) fikir
b) kayıp
c) keyif
d) zihin


5) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü düşmesi yoktur?
a) Ödevlerimi çabucak bitirdim
b) Bugün nedense başım ağrıyor
c) Bahçeyi temizlemeyi unutma
d) Boynunda çok güzel bir atkı vardı
6) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde hece düşmesi vardır?
a) kapıcı çöpleri topluyor
b) kulağa hoş gelen bir sesi vardı
c) kahvaltıda peynir ekmekle idare etti
d) İstanbul’a gitmek için son hazırlıklarını yaptı
7) Organ adlarına ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde, ikinci hecedeki ünlü düşer Aşağıdaki hangi kelimelerin hangisinde bu olay görülmez?
a) ağız
b) burun
c) topuk
d) göğüs
8) Türkçede eklerde de ünlü düşmesi görülür Hangi cümlede buna örnek vardır?
a) Beş kilo peynir almış eve
b) Rüzgârda saçları dalgalanıyordu
c) Doğa sabahı karşılıyordu
d) Yedincilik, kariyerinin en kötü derecesiydi
9) Türkçede i-mek fiili kelimeyle birleşince ünlü düşmesi görülür Aşağıdaki cümlelerin hangisi bu olaya örnektir?
a) Yollarını bekledim görüneceksin diye
b) Her akşam aynı saatte eve gelirdi
c) Yollarda beklenen bir kadın mı var?
d) Ufkumda bulutlar kümelerken kara bahtım
10)’Gönlünü kaptırdı, zalim bir gence’ Cümlesinde kaç ses olayı vardır
a) 3
b) 2
c) 1
d) 4
11) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde hem ünlü düşmesi hem de ünsüz benzeşmesine örnek bir sözcük vardır?
A) Namık Kemal "vatan şairi" olarak tanınır
B) Yahya Kemal Beyatlı yıllarca değişik ülkelerde elçilik yapmıştır
C) Orhan Veli İstanbul'u bir tepeden seyretmişti
D) Hamit, "Makber" adlı şiirini Fatma Hanım için yazmıştır
12) Türkçede "p, ç, t, k" sert ünsüzlerinden biriyle biten sözcükten sonra, ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde, sözcüğün sonundaki sert ünsüz yumuşar
Aşağıdaki sözcüklerden hangisi bu kurala uyar?
A) Zarafet B) Rest C) Gayret D) Ümit
13) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü düşmesi olmuştur?
A) Hamburg macerası hüsran ile sona erdi
B) Bu öğrencinin kaydını hemen yapalım
C) 1959 yılında topluluk iyice bir elekten geçti
D) Sorunsuz bir yaşam sürdürmek istiyoruz
14) Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde ünlü düşmesi vardır?
A) Karşımıza her gün ayrı bir sorunla çıkıyordu
B) Eve gelince dolaptan tam üç bardak soğuk su içtim
C) Önlemlerinizi bugünden almazsanız sonra üzülürsünüz
D) Kuyunun dibinde elli santim su kalmıştı

15) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü daralması vardır?
A) Giysilerin kime ait olduğunu biliyorum
B) Yemeğimizi bir saat sonra yiyeceğiz
C) Çocuklar sevinçten çığlıklar atıyordu
D) Ne dediğini bir daha tekrarlar mısın?
16) Bomba şimşekleri beyninden inip her siperin
Sönüyor göğsünün üstünde o aslan neferin
Yukarıdaki her iki dizede görülen ses olayı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Ünlü daralması
B) Ünlü düşmesi
C) Ünsüz düşmesi
D) Sert sessiz benzeşmesi

17) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz düşmesi vardır?
A) Onu ilk gördüğümde örgülü saçlı, küçücük bir kızdı
B) Yepyeni bir çağ var önümüzde yaşanacak
C) Kısacık ömrüne birçok yararlı iş sığdırmıştı
D) Seksen günde devr–i âlem yaşamış birileri

18) Aşağıdaki sözcüklerin hangisi ünlü ile başlayan bir ek aldığında ünsüz yumuşamasına uğrar?
A) Taşıt B) Bulut C) Hukuk D) Öğüt

19) Aşağıdakilerin hangisinde ünsüz benzeşmesine uymamaktan kaynaklanan bir yazım yanlışı vardır?
A) Bugün saat 130'da buluşacağız
B) Okul anılarından hasretle bahseder
C) Gerçekden bütün bunları biz mi yaşadık?
D) İnsan olgunlaştıkça çevresindekilere daha çok önem veriyor

20) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü daralmasına örnek vardır?
A) Bol bol örnek vererek konuların daha iyi anlaşılmasını sağlıyor
B) Dersanelerde her konuda bol bol test bulabilirsiniz
C) Buraya park edemezsiniz, levhasını görmemiştim
D) Mavi renkteki bütün kalemlerini almıştı

CEVAPLAR: 1B 2C 3C 4B 5C 6C 7C 8D 9B 10D 11C 12D 13B 14A 15B 16B 17A 18D 19C 20A

KAYNAKÇA
GÜLENSOY, Tuncer Türkçe El Kitabı, Kayseri,1995
HENGİRMEN, Mehmet Türkçe Temel Dil Bilgisi, Şubat 1998
BARIN, Erol ve Celal Demir Türkçe Dil Bilgisi, Ses Bilgisi, Öncü Yayınları, Ankara