İKİLEMELERİN GENEL ÖZELLİKLERİ
Dilimizdeki ikilemelerin hiçbir dilde görülmeyen derecede zengin olduğu tartışmasız bir gerçektir.
İkilemeyi kuran sözcüklerin genel özelliklerinin başında ses benzerliği, dana doğrusu ses uyumu, ses güzelliği gelmektedir. Ses benzerliği, anlatım zorunluluğu ile birlikte, ikilemeyi kuran endüstriyel büyük etkendir.
Ayrıca Türk dilinde “ikilemeler” konusunda Türkoloji yayınlarında bu konu üzerinde çıkmış araştırmaların sayısı oldukça kabarıktır. İkilemeler konusunda yapılan araştırmaları ileride vereceğim.
İkilemelerde Ses Benzerliği
İkilemelerin oluşturulmasında, ses benzerliğinin ses güzelliğinin önemi ve etkisi büyüktür. İkilemeleri meydana getiren sözcüklerin genelinde, önseste veya sonseste ses benzerliği mevcuttur. İkilemelerde ses benzerliği, ses uygunluğu kuralı vardır. Anlatımı güçlendirmek için, ikileme kurulurken ya aynı sesi veren aynı sözcük tekrar edilir, yahut sesleri birbirine yakın olan birbirini andıran sözcükler yan yana kullanılır. Kısacası Türk düşüncesi, ikilemeleri kullanırken bir çeşit kafiye arar.
A. Önseste Benzerlik
İkilemelerdeki Önsesteki Benzerlik, ikilemeyi kuran sözcüklerin başındaki ünsüzlerin benzeşmesiyle sağlanır.
Selam sabah, kör kütük, kış kıyamet, çul çaput, bağ bahçe, düğün dernek, yalan yanlış, zar zor vb.
B. Sesteki Benzerlik
İkilemelerde son sesteki ünlü veya ünsüzlerin ses bakımından bir çeşit kafiye sayılır. İkilemelerde sonses benzerliği, genellikle son ek benzerliği ile sağlanır.
Sonsesteki Benzerlik: az buz, giyim kuşam, ayrı gayrı, dirlik düzenlik, akça pakça vb.
Son Ekteki Benzerlik: gelen giden, sarmaş dolaş, sıkış tıkış, allak bullak vb.


İkilemelerdeki Sözcükler Arası Ünlü Kuralları:
Aynı sözcüklerden kurulan ikilemelerin genelinde özellikle yansımalarda, birinci sözcüğün ilk hecesinde “a” sesi bulunuyorsa, ikinci sözcüğün ilk hecesinde “u” sesi bulunur: Şapur şupur, takır tukur, hatır hutur, şakır şukur, cart curt, zart zurt, haşır huşur vb.
Bu kural ince sıralı ünlülerde de yürütülür. Tek tük, kem küm, eğri büğrü, efil üfül vb.
İkilemeyi kuran farklı sözcüklerden birisinin ilk hecesinde, özellikle kalın, düz, dar ünlü varsa bütün hecelerde ve öteki sözcükte de kalın, düz, dar ünlü bulunur. Sıkı fıkı, ıvır zıvır, pılı pırtı vb.
Sayıca Eş Heceli İkilemelerde Ünsüz Dizisi:
Türkçe’de sayıca eş heceli ikilemelerde bazı ünsüz dizileri tespit edilmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır:
Boy bos, huy hus (y –s ), çör çöp (r –p), torun tosun (r –s), belek bebek (l –b), delik deşik (l –ş), sat pat (s – p), kaba saba (k – s), şeş beş (ş –b).
İkilemelerde Kalıplaşma:
Uzun zamanlardan beri birlikte kullanılan ikilemeler birkaç bakımdan kalıplaşmış sözcüklerdir. İkilemelerdeki kalıplaşma o kadar kesindir ki ikilemelerde kullanılan sözcüklerin sırası değiştirilemez, bazıları da tek başlarına yaşayamaz:
Tek tük, eski püskü, çoluk çocuk, eğri büğrü vb. bu ikilemelerde; tük, püslü, çoluk, büğrü sözcükleri tek başlarına bir anlam ifade etmezler ve kullanıldıkları sözcüklerle aralarında bir kalıplaşma söz konusudur.
Bunlardan başka her iki sözcüğü de tek başına kullanılamayan ikilemeler bulunmaktadır:
Didik didik, allak bullak, mırın kırın, karman çorman vb.
İkilemelerde Sıra Kalıplaşması:
İkilemeleri oluşturan sözcükler arasında kesin bir kalıplaşma söz konusudur. İkilemeyi oluşturan sözcükler arasında yer değiştirme yapılamaz. İkilemeleri oluşturan sözcükler arasında yer değiştirme yapılırsa kalıplaşma bozulur, dolayısı ile ikilemelerde ortadan kalkar.
Karı koca yerine koca karı denemez. Aynı şekilde kış kıyamet, kol kanat vb ikilemelerde de bu kural söz konusudur.
Ancak bazı istisna kelimeler söz konusudur: büyüklü küçüklü, dayalı döşeli, ikilemelerinde olduğu gibi.
İkilemelerde Kalıplaşmayı Perçinleyen Etkenler:
Kalıplaşmayı perçinleyen belli başlı birkaç etken bulunmaktadır. Bir ikilemede birden fazla etkenin bir arada bulunması da mümkündür.
a. İkilemelerde Az Heceli Sözcüğün Önce Gelişi:
Bu kuralda ikileme oluşurken az heceli sözcük ikilemenin başında, çok heceli sözcük ise ikilemenin sonunda bulunmaktadır. Çok heceli sözcüğün öne alınmasıyla ikileme kurulamaz. Örneğin:
Çul çaput, kör topal,kul kurban, kör kütük, dal budak, bağ bahçe vb.
b. İkilemelerde Ünlü İle Başlayan Sözcüğün Önce Gelişi:
İkilemelerde ünlü ile başlayan sözcük ünsüz ile başlayan sözcükten genelde önce gelir.
Akça pakça, el pençe, er geç, ekip biçmek, eksik fazla vb.
Ayrıca ikilemelerde özellikle ünlü ile başlayan sözcüklerin çoğunda geniş, kalın, düz ünlünün başta bulunduğu görülür: ana baba, aslı faslı, açık saçık vb.
c. İkilemelerde Türkçe Sözcüklerin Önce Gelişi:
İkilemelerde çoğunlukla Türkçe sözcük başta, yabancı sözcük sonda kullanılır:
Güçlü kuvvetli, aç biilaç, kış kıyamet, eksik fazla vb.
“akıllı uslu” veya “uslu akıllı”, “gönül hatır” veya “ hatır gönül” gibi ikilemelerde ise b ve c kurallarına göre iki etken arasında kalarak her iki şekilde de kullanılan ikilemeler bulunmaktadır.


ç. İkilemelerde “b_” Veya “p_”ile Başlayan Sözcüklerin Sona Gelişi:
İkilemelerin bazılarında “b” ve “p” ile başlayan sözcüklerin ikinci sözcük olarak kullanıldığına rastlamaktayız. Süs püs, süklüm püklüm, yırtık pırtık, ondan bundan, bölük pörçük vb.
Özellikle “p” sesinin ikilemenin, hatta pekiştirmenin oluşturulmasında etkili bir rol oynadığı görülür.
“eski püskü, yırtık pırtık, bölük pörçük” vb. ikilemelerde de yalnız başına kullanılamayan sözcüklerin başında “p” sesinin geldiği görülmektedir.
Ayrıca bazı pekiştirmelerde “p” sesinin kullanıldığı görülmektedir:apayrı, upuzun, ipince vb. Bazen pekiştirme yeterli bulunmazsa pekiştirmenin kuvvetini artırmak için “p” sesinde sonra kalınlık incelik uyumuna uyan bir ünlünün geldiği görülmektedir. Örneğin:
Sapasağlam, çepeçevre, yapayalnız, güpegündüz vb.
Sözcük Yapısı Bakımından İkilemeler:
Türkçe’mizde kavramları pekiştirmek için hemen hemen her türlü sözcükten ikileme kurulabilmektedir. İkilemeyi oluşturan sözcüklerden her ikisi de Türkçe, biri yabancı, her ikisi de yabancı olabilmektedir.
Türkçe + Türkçe = “şıkır şıkır oynuyor, tak tak kapı çalındı, çisil çisil yağmur, yarım yamalak, yorgun argın, eğri büğrü” vb.
Yabancı + Yabancı = “hal hatır, hayır hasenat, haraç mezat, hısım akraba, şan şöhret, zarar ziyan, şen şatır” vb.
Türkçe + Yabancı = “yüz surat, güçlü kuvvetli, kılık kıyafet, aç biilaç” vb.
Not:
I. Her iki sözcükte Türkçe olan ikilemelerde sözcükler genelde yansımadır. Bazen de Türkçe sözcük ve eskiden kullanılan bir Türkçe sözcükten oluşur
II. Türkçe yabancı sözcüklü ikilemelerde Türkçe sözcük önce yabancı sözcük sonra gelir.


Sayılardan İkileme:
Bu tür ikilemelerde, küçük sayıdan büyük sayıya doğru sıralanarak ikileme kurulmaktadır. Bazı ikilemelerde de aynı sayı adından ikileme kurulmaktadır:
Üç beş kişi, sekiz on adam vb. bir bir anlatmak üçer üçer dağıtmak vb.
Tamlamadan İkileme:
Bu tür ikilemelerde bazen belirtili tamlama bazen de belirtisiz tamlama olarak karşımıza çıkmaktadır.
B’li tamlama : sersemin sersemi, kötünün kötüsü vb.
B’siz tamlama: arslanlar arslanı, güzeller güzeli, tövbeler tövbesi, yıllar yılı vb.
Bazen de “ne” sözcüğünden kurulmuş belirtili bir tamlama olarak karşımıza çıkan ikileme bulunur: “nenin nesi” örneğinde olduğu gibi.
Bazı ikilemelerde de “oğul” ve “üst” sözcüğü ikilemeyi oluşturan sözcükler arasına girerek anlamı kuvvetlendirdiği görülür.
Oğul: hayvan oğlu hayvan, köpek oğlu köpek vb.
Üst : sigara üstüne sigara, kavga üstüne kavga vb.
M-’ li İkileme:
Türküye Türkçe’sinin özelliklerinden biriside m-‘li ikileme kurulabilmesidir. Türkçe bir sözcük aslında “m” sesiyle başlamaz. “m” sesiyle ikileme kurulması Türkçe’nin bir yaratma gücüdür. Bunun için ünlüyle başlayan sözcüğün başına veya ünsüzle başlayan sözcüğün ilk sesi kaldırılıp yerine “m” sesinin getirilmesiyle ikileme oluşturulur. Örneğin:
Çocuk mocuk, kalem malem, kız mız, ekmek mekmek, para mara, perde merde, lamba mamba, çakmak makmak vb.
K’ lı İkileme:
Türkçe’de “m”’li ikilemenin yanı sıra “k”’lı ikilemelerde mevcuttur. Bu tür ikilemelerin ağız ortası açıklığı dizisinin ikinci tipteki otomatik tekrarlar dolayısıyla k’nin yer değiştirmek zorunda bırakılarak ikiye bölünmüş olabileceğini O. Nedim Tuna araştırmalarında tespit etmiştir. Örneğin : paldır küldür, tambur kümbür vb.


ARALIKLI İKİLEMELER:
Bu tür ikilemelerin bazılarında kalıplaşma söz konusu olurken bazılarında kalıplaşmanın olmadığı görülür. Aralıklı ikilemelerde endüstriyel az üç sözcükten, - arada “mi” eki gibi ayrı yazılan ek de olabilir – endüstriyel çok da birkaç sözcük arayla kurulabilir. Bunların asıl amacı anlamı pekiştirmek ve kuvvetleştirmektir.
Bağlaçlı ikilemeler:
Bu ikilemelerde anlamı pekiştirmek için “ve”, “de” bağlaçlarının aynı sözcüğün arasına girerek ikilemeyi oluşturdukları görülmektedir.
“ve” li ikileme: ancak ve ancak, yalnız ve yalnız vb.
“de” li ikileme: bebek de bebek, ev de ev vb.
Sorulu ikilemeler:
Anlamı kuvvetlendirmek, pekiştirmek için aynı sözcüğün arasına “mi” yada ünlü uyumuna göre değişimleri getirilerek, ikileme kurulmaktadır. Örneğin:
Ev mi ev, iş mi iş, kalem mi kalem vb.
Aynı kuruluş sorulu – cevaplı eylemlerde de kullanılmaktadır: yapar mı yapar, oldu mu oldu, ölür mü ölür vb.
Ayrıca “mi” ikilemeye belirteç ve sıfatlarda da rastlanmakta ve burada “çok” sözcüğünün yerini tutmaktadır: Fakir mi fakir (çok fakir), güzel mi güzel (çok güzel), temiz mi temiz (çok temiz), uslu mu uslu (çok uslu), zengin mi zengin (çok zengin), akıllı mı akıllı (çok akıllı) vb.
Sorulu ikilemelerin bir başka biçimi de “ne” ile kurulan şeklidir. Örneğin : ne ev ne ev, ne çocuk ne çocuk vb.
Ayrı İkileme:
Türkçe de ikilemelerin etkisi yadsınamayacak derecede yaygındır. Aralarına başka sözcükler girse bile anlamı pekiştirmek, kuvvetlendirmek için araya giren sözcüklerden yardım alınarak ikilemeye devam edilmektedir. Ancak bu tür ikilemeler kalıplaşmamıştır.
Aç vatan göğsünü ilahına aç
(N. Kemal)

Toprak sel, ışık sel, güneş sel, ay sel
Sel orman ve deniz; sel… sel… sel…
(Tahsin Saraç)
Sayı Adlarından İkileme:
Sayı adlarından da aralıklı ikileme kurulabilir:
Örneğin : üç aşağı beş yukarı, bir ferahladı bir ferahladı, yedi iklim dört bucak vb.
Sözcük Türü Bakımından İkileme:
Türkçe’mizde sekiz sözcük türü mevcuttur. Bu sekiz sözcük türünün hemen hepsinden ikileme yapılabilmektedir.
Adlardan ikileme:
a- Özel Adlardan İkileme: Özel isimlerden seslenmeler dışında çok az sayıda ikileme kurulur.
Hanya’yı Konya’yı, Hasan Hüseyin, Ali Veli, Ahmet Mehmet vb.
Seslenmelerde ise anlam pekiştirilmek istenir, hitapta ısrar edilir. Bu nedenle seslenmelerdeki veya hitaplardaki tekrarlarda bir çeşit ikileme sayılır:
Kubilay! Kubilay! Sesleriyle ortalık çınladı.
Murat! Murat! Diye bağırdı. Vb.
b- Cins Adlardan İkimle: cins isimlerden birçok ikileme oluşturulmuştur:
salkım salkım üzümler, dere tepe, dağ taş, ev ev dolaşmak, demet demet güller vb.
Adıllardan İkileme:
Az sayıda zamirlerle kurulan ikilemeler mevcuttur. Zamirlerle kurulan ikilemelerde en çok dönüşlülük zamiri kullanılmaktadır. Ayrıca soru zamirleriyle de ikilemeler kurulur:
“Sen sen ol başkalarına uyma”
“Sen seni bil sen seni”
“Kendi kendime kızıyorum” (Dönüşlülük zamiri)
“Kendim ettim kendim buldum” (Dönüşlülük zamiri)
“Ne? Ne?” (Soru zamiri)
“Kim? Kim?” (Soru zamiri) vb.
Sıfatlardan İkileme:
a- Aynı Sıfattan Kurulan İkileme: Aynı sıfattan kurulan ikilemelerde, sıfat ismin önünde tekrar edilmek suretiyle meydana gelir:
büyük büyük ayaklar, beyaz beyaz evler, küçük küçük bahçeler, iri iri erikler, yumruk yumruk eller, renkli renkli taşlar, kırmızı kırmızı elmalar vb.
b- Ayrı Sıfatlardan Kurulan İkileme: Bu ikilemelerde çoğu zaman anlamları veya sesleri birbirine yakın, bazen de başlı başına bir anlamı olmayıp sadece ses yakınlığı dolayısıyla bir araya getirilmiş ikilemeler karşımıza çıkmaktadır:
Ufak tefek adam, kara kuru oğlan, yorgun argın kadınlar, delik deşik elbise, yarım yamalak iş, eğri büğrü sokak, abuk sabuk yazı vb.
Belirteç ve Belirteç Görevindeki Sözcüklerden İkileme:
a- Aslı Belirteç Olan Sözcüklerden İkileme: Aslı belirteç olan sözcükler çoğu zaman oldukları gibi tekrar edilerek ikileme oluşturulur:
“şimdi şimdi anlıyorum”
“orda orda gezme”
“böyle böyle öğreneceksin” vb.
b- Aslı Ad Olan Sözcüklerden İkileme: Aslı isim olan sözcüklerden ikilemeler kurularak belirteç görevinde kullanırlar. Ayrıca yansımalardan kurulan ikilemelerde bu bölümden sayılır:
“zaman zaman ağlar”
“vakit vakit gelir”
“gece gündüz, yaz kış çalışır”
“şakır şakır akıyor”
“zırıl zırıl ağlıyordu”
c- Aslı Sıfat Olan Sözcüklerden İkileme: Aslı sıfat olan sözcüklerin çoğu belirteç görevinde kullanılabilir. Türkçe’de “çok güzel yaz” anlatımı yerine “güzel güzel yaz” anlatımının kullanımı yaygın olduğunda sıfatların aynen tekrar edilmesiyle belirteç görevinde kullanılmaları sağlanabilir:
“küçük küçük doğramak, hızlı hızlı yürümek, güzel güzel git, soğuk soğuk içmek” vb.
Bazen de iki ayrı sıfattan ikileme yapılarak belirteç görevinde kullanılma sağlanabilir:
“iyi kötü bilmek, saçma sapan düşünmek, doğru dürüst konuşmak” vb.
ç- Aslı Ulaç Olan Sözcüklerden İkileme: Bu tür ikilemelerde, edilgen, ettirgen, dönüşlü, işteş, ve olumsuzları yapılabilen ulaç biçimindeki eylemsilerin yan yana kullanılmasıyla ikilemeli belirteçler kurulmaktadır:
“dura dura, düşüne düşüne konuşmak, sallana sallana dolaşmak, söylene söylene gitmek, salına salına gezmek, alıştıra alıştıra öğretmek” vb.
Bu tür ikilemeler bazen de iki ayrı ulaçtan kurulur:
“araya taraya bulmak, gide gele usanmak” vb.
Ünlemlerden İkileme:
Ünlemler duyguları, coşkuları dile getiren sözcüklerdir. Ünlemlerdeki bu coşkuları, düşünceleri pekiştirmek güçlendirmek için ünlemler tekrar edilerek ikileme oluşturulur:
“vah vah!, hay hay!, of of!, öf öf!” vb.
Bağlaçlardan İkileme:
Bağlaçlarla oluşturulmuş ikilemeler çok az sayıdadır. Genelde bir zorlama söz konusu olmazsa bu tür ikilemeler pek oluşturulmaz. Bağlaçlar genelde yabancı sözcükler olduklarından ikileme oluşturulmaları pek uygun değildir:
“fakat fakat, ancak ancak”
Eylemlerden İkileme:
Eylemlerle oluşturulmuş ikilemeler çeşitlilik göstermektedir. Bazen çekimli eylemlerin tekrarı ile ikileme oluşurken bazen de eylemsilerin tekrarıyla ikilemeler oluşur. Ayrıca aralıklı ikilemelerde eylemsilerle kurulabilir:
“oldu olacak”, “düştü düşecek”, “sarıp sarmaladı”, “buldu buluşturdu”, “buyur buyur”, “koştu koştu yoruldu”, yer yer, yemez yemez” vb.
YAPI VE KURULUŞ BAKIMINDAN İKİLEMELER:
Yapı ve kuruluş bakımından ikilemeleri ikiye ayırabilir. İkilemeler ya isim kök yada gövdelerinden veya eylem kök yada gövdelerinden kurulurlar:
I- İsim Kök veya Gövdelerinden Kurulan İkilemeler:
Bu tür ikilemeler ya yalın haldeki isimlerdir veya isim durum ekleri alarak oluşan ikilemelerdir.
Yalın Durumdaki İkilemeler:
İsim kökü veya gövdesinden kurulmuş yalın durumdaki sözcüklerin başında yansımalar gelir.
Yansımadan Kurulan İkileme:
Bu tür ikilemeleri ayırabiliriz:
a- Aynı Yansımadan Kurulan İkileme:
aynı yansımadan kurulan ikilemelerde aynı sözcüklerin tekrarıyla oluşması söz konusudur: “şırıl şırıl, horul horul, kıkır kıkır, tıkır tıkır, mışıl mışıl” vb.
b- Ayrı Yansımadan Kurulan İkileme:
ayrı yansımadan kurulan ikilemeler yapı ses bakımından birbirini andıran sözcüklerin yalın durumda tekrarıyla yapılmaktadır: “hapur hupur, şapur şupur, takır tukur” vb.
Yalın Durumdaki Adlardan Kurulan İkileme:
a- Aynı isimden kurulan
b- Farklı isimden kurulan
a- Yalın Durumdaki Aynı İsimden Kurulan:
Örneğin: “büklüm büklüm yol, çanak çanak yoğurt, demet demet gül, kaşık kaşık, bukle bukle saç, çeşit çeşit yemek” vb.
b- Yalın Durumdaki Farklı İsimlerle Kurulan İkileme:
Örneğin: “iş güç sahibi, saç sakal, al pençe, tarla tapan, yol yordam, kavga döğüş” vb.
Yönelmeli İkileme: (a,e)
Bu tür ikilemelerde ikilemeyi oluşturan sözcüklerden herhangi biri veya ikisinin yönelme durum ekinin almasıyla oluşması söz konusudur. Bu ikilemeler aynı sözcüğün tekrarı veya farklı sözcüklerle yapılabilirler.


a- Aynı Sözcüklerden Kurulan Yönelmeli İkileme:
Sözcüklerden birisinin yönelme durum ekini alması gerekmektedir: “baş başa, göz göze, başa baş, göze göz, dişe diş, el ele, saç saça, üst üste, alt alta, arka arkaya” vb.
b- Farklı Sözcüklerden Kurulan Yönelmeli İkileme:
farklı sözcüklerden kurulan yönelmeli ikilemelerde genelde sözcüklerin ikisinin de yönelme durum ekini aldıkları görülmektedir: “sele suya kapılmak, çoluğa çocuğa karışmak, yalana dolana sapmak, kurda kuşa yem olmak” vb.
Bu tür ikilemelerde çok az sayıda ikileme de sadece ikinci sözcüğün yönelme durumunu aldığı görülür:
“iğne ipliğe, bir deri bir kemiğe dönmek”
Çıkmalı İkileme: (dan)
Çıkmalı ikilemelerde ikilemeyi kuran sözcüklerden birisi veya her ikisinin de çıkma durum ekini alması söz konusudur. Yine bu ikilemeler aynı sözcüğün tekrarı veya farklı sözcüklerle kurulurlar.
a- Aynı Sözcükten Kurulan Çıkmalı İkileme:
Bu tür ikilemelerde her iki sözcükte çıkma durum ekini almaktadır: “kenardan kenardan gitmek, arkadan arkadan konuşmak” vb.
Ayrıca çıkmalı ikilemelerde ikilemeyi kuran sözcüklerden birincisi çıkma durum ekini (dan) ikincisi ise yönelme durum ekini (e, a): “inceden inceye, uzaktan uzağa, evden eve, elden ele, kulaktan kulağa, dağdan dağa” vb.
b- Ayrı Sözcüklerden Kurulan Çıkmalı İkileme:
Sözcüklerin her ikisi de çıkma durum ekini almasıyla oluşan ikilemelerdir: “sağdan soldan, içten dıştan, ordan buradan, elinden dilinden, evden barktan, şundan bundan” vb.
Ayrıca bu tür ikilemelerde birinci sözcük çıkma durum ekini ikinci sözcük yönelme durum ekini alabilir: “iğneden ipliğe, baştan aşağıya, tepeden tırnağa, geceden gündüze” vb.
Kalmalı İkileme:
Bu ikilemeyi kuran aynı veya farklı sözcüklerden birisi yada her ikiside kalma durum ekini almaktadır.

a- Aynı Sözcüklerden Kurulan Kalmalı İkileme:
Her iki sözcükte kalma durumunu almaktadır. Örneğin: “ayda ayda ödemek, orda orda dolaşmak” vb.
b- Farklı Sözcüklerden Kurulan Kalmalı İkileme:
Her iki sözcükte kalma durumundadır. Örneğin: “kıyıda köşede oturmak, ötede beride, arada sırada, ayda yılda” vb.
Yüklemeli İkileme:
Bu tür ikilemeler az sayıdadır. Kalıplaşmıştırlar, örneğin: “elini eteğini çekmek, yaşını başını almak” gibi.
Araç Durumundaki (insturumentalis) İkileme:
Insturumentalis ikilemede, ikileme aynı sözcüklerden oluşmaktadır. Bunlar araç durum ekini almış ikilemelerdir. Örneğin: “ardın ardın gitmek, için için yanmak” gibi.
Kaynak: ReformTürk http://www.reformturk.com/turkce-dersi/56518-ikilemelerin-genel-ozellikleri.html#post115237
İyelikli İkileme:
İsim hal eklerinin gördüğümüz gibi ikilemenin kurulmasında etkili rol oynayabilmektedir. Aynı şekilde iyelik ekleri de ikileme oluşurken görev alabilmektedir. İyelik ekleri ikilemeyi kuran sözcüklere eklenir.
a- Aynı Sözcükten Kurulan İyelikli İkileme:
Aynı sözcükten kurulan iyelikli ikilemelerde, aynı sözcüğün tekrarı söz konusudur. Ancak bu tür ikilemeleri oluşturan sözcüğün iyelik ve isim hal eklerini alıp almaması bakımından çeşitlilik göstermektedir:
Her iki sözcükte iyelik ekini alır ve yalın halde olur. Örneğin: “hepsi hepsi ikiyüz elli bin lira, topu topu bir araba” gibi.
Her iki sözcük iyelik ekini alır, ikinci sözcük ayrıca yönelme durum ekini alır: “lafı lafına, sözü süzüne, boyu boyuna, huyu huyuna, ucu ucuna, eli eline” vb.
İlk sözcük iyeliksiz yalın halde olur, ikinci sözcük iyelikli yönelme durum ekini alabilir: “tam tamına, aç açına” gibi
İlk sözcük iyelik ve yönelme ekini almıştır: “zenginliğine zengin, çalışkanlığına çalışkan, güzelliğine güzel” vb.
İlk sözcük sadece iyelik ekini alır: “sözü söz, işi iş” vb.
Her ikiside iyelik ve yönelme ekini alır: “üstüne üstüne varmak, tersine tersine davranmak” vb.
b- Farklı Sözcüklerden Kurulan İyelikli İkileme:
Farklı sözcüklerden kurulan iyelikli ikilemelerde diğerinde olduğu gibi ek alıp almamalarına göre farklılık göstermektedirler:
Her ikiside iyelik ekini alır ve yalın durumda olur: “yüzü gözü şişmek, soyu sopu belli olmak, aslı astarı olmamak, sözü sazı dinlemek” vb.
Her iki sözcükte iyelik ve yönelme eki almış: “yüzüne gözüne bulaştırmak, saçına başına bakmamak, üstüne başına bakmak” vb.
Her iki sözcük iyelik eki alır, ikinci sözcük yönelme eki alır: “saçı sakalına karışmak, evini barkını terk etmek, yaşını başını almak” vb.
Bazı Yapım Ekleriyle Kurulan İkilemeler:
a- “-li” Ekiyle Kurulan İkilemeler:
Aynı kök ve gövdeden: bu tür ikilemede, ikilemelerin çoğu belirteç veya sıfat görevindedir: “boyalı boyalı yüzler, uslu uslu oturmak, tatlı tatlı anlatmak, akıllı akıllı çocuklar” vb.
Birincisi “-li” ekini alır, ikincisi iyelik ve yönelme ekini alır: “evli evine, köylü köyüne, yerli yerine” vb.
Birinci sözcük “-li” ekini, ikinci sözcük “-siz” ekini alır: “zamanlı zamansız, belli belirsiz, yerli yersiz” vb.
Farklı kök ve gövdeden: örneğin: “irili ufaklı, allı pullu, akıllı uslu, evli barklı, güçlü kuvvetli, büyüklü küçüklü” vb.
Ayrıca “-lik” ekiyle ikileme türetilir: “dirlik düzenlik, günlük güneşlik” vb.
b- “-siz” Ekiyle Kurulan İkileme:
Aynı kök ve gövdeden: örneğin: “sessiz sessiz, arsız arsız, yüzsüz yüzsüz, yersiz yersiz” vb.
Farklı kök ve gövdeden: örneğin: “borçsuz harçsız, ipsiz sapsız, tatsız tuzsuz, yersiz yurtsuz” vb.

Eylem Kök ve Gövdelerinden Kurulan İkilemeler:
Bu tür ikilemelerin önemli bir bölümü ulaç biçimindedir.
Ulaçlardan Kurulan İkileme:
Ulaçlar, eylem kök veya gövdelerinden türetilmiş eylem soylu sözcüklerdir. İkilemelerde ulaçların, dönüşlü, işteş, edilgen, ettirgen, olumsuz biçimleri kullanılmaktadır.
a- Aynı ulaçtan kurulan ikileme: Aynı eylem kökünden ve gövdesinden “-e” ekiyle türetilmiş ulaçların tekrarıyla kurulan ikilemelerdir. Bunların olumsuzları da yapılır. Ayrıca bunların bir bölümü de “-ip” veya “-ken” ekleriyle türetilir:
“-e” ekiyle türetilenler: yaza yaza, koşa koşa, güle güle, baka baka, oynaya oynaya, otura otura” vb.
Olumsuzları: “yazmaya yazmaya, koşmaya koşmaya, bakmaya bakmaya” vb.
“-ip” ekiyle türetilenler: “bakıp bakıp, alıp alıp, düşüp düşüp, dönüp dönüp” vb.
“-ken” ekiyle türetilenler: “yaparken yaparken, bakarken bakarken” vb.
b- Farklı Ulaçlardan Kurulan İkileme: Bu tür ikilemeler farklı ulaçlardan oluşur ve belirteç görevinde kullanılırlar. “-ip” ekiyle de kurulanları vardır: “yana yakına, sere serpe, bata çıka, yatıp kalkıp, satıp savıp, yiyip içip” vb.
Ortaçlardan Kurulan İkileme:
Ortaçlarla kurulan ikilemeler eylem kökünden veya gövdesinden türetilen ortaçlarla kurulmaktadır. Bu tip ikilemelerde diğerleri gibi ya aynı ortacın tekrarıyla yada farklı ulaçların birbiri ardına getirilmesiyle oluşmaktadır.
a- Aynı ortaçla kurulan ikileme: Aynı ortaçtan kurulan ikilemeler “-miş, -en, -mez, -ir, -dik” ekleriyle kurulamaktadırlar. Örneğin: “solmuş solmuş benizler, kurumuş kurumuş ağaçlar, bilmiş bilmiş konuşmak, koşan koşana, konuşan konuşana, olur olmaz, konuşur konuşmaz, bilir bilmez, tanıdık tanıdık simalar” vb.
b- Farklı ortaçlardan kurulan ikilemeler: Bu ikilemeler farklı ortaçlardan oluşmaktadır. Yine aynı eklerle yapılmaktadırlar. Örneğin: “yemez içmez, yazan çizen, yenir yutulur, sararmış solmuş, bitmez tükenmez” vb.


Eylemliklerden Kurulan İkileme:
Eylemliklerden kurulan ikilemelerin bir bölümü aynı kökten türetilirken bir bölümü de farklı kökten türetilmiş olmaktadır.
a- Aynı eylemlikten kurulan ikileme: Bu tip ikilemelerin bazıları şunlardır: “kaçış o kaçış, gidiş o gidiş”, “burma burma bıyıklar, oyma oyma dolap, saçma saçma işler”.
b- Farklı eylemliklerden kurulan ikileme: Bunlar farklı kök veya gövdeden kurulmuş eylemliklerle yapılan ikilemelerdir: “değiş tokuş, yalvarmak yakarmak, okuma yazma, derme çatma, bıkmak usanmak” vb.
Eylemden Türetilmiş Sıfatlardan Kurulan İkileme:
Eylemden türetilmiş sıfatlardan kurulan ikilemelerin, ortaçlarla kurulan ikilemelerden farkı bunların olumsuzluklarının yapılamamasıdır. Bunlarda ikiye ayrılırlar:
a- Aynı eylemden: Örneğin: “şaşkın şaşkın çocuklar, kesik kesik saçlar, yırtık yırtık elbiseler” vb.
b- Farklı eylemden: Örneğin: “kırık dökük sandalye, delik deşik duvar, açık saçık resimler” vb.
Çekimli Eylemden Türetilmiş İkileme:
Bu ikilemeler çekimli eylemlerle kurulurlar. Bunlardan bazıları aynı kök veya gövdeden, bazıları ise farklı kök veya gövdeden meydana gelirler.
a- Aynı çekimli eylemden: Bu ikilemelerin şahıslara göre çekimi şöyledir:
1. ve 2. kişi: “koştum koştum yoruldum, sevdin sevdin bunu mu sevdin?” gibi.
3. kişi: “bağırmış bağırmış duyuramamış, koştu koştu düştü, gelse gelse bugün gelir” gibi.
b- Farklı çekimli eylemden: Bu ikilemeler örneğin şöyledir: “ezildi büzüldü konuşmaya çalıştı, ağladı sızladı kendini affettirdi” gibi.
Çekimli Eylemle Birlikte Ulaçtan Kurulan İkileme:
“-e” veya “-ip” eklerinden türetilen ulaçlar çekimli eylemle birlikte kullanılarak oluşturulmuş ikilemelerdir:
“kala+kaldım, veri+versin” vb.

Yardımcı Eylemlerle Kurulan İkileme:
Bu ikilemelerde, “etmek, olmak, eylemek” yardımcı eylemleri ikilemeyle birlikte kullanılır.
Etmek: “tiftik tiftik etmek, kaş göz etmek” vb.
Olmak: “parça parça olmak, al al olmak” vb.
Eylemek: “rica rica eylemek” vb.
GÖREV BAKIMINDAN İKİLEMELER:
a- İkilemeden Özne: İkilemeler cümle içinde özne göreviyle kullanılabilirler. İkileme tek bir sözcük gibi görevi üstüne alabilmektedir. Örneğin: “ana baba çoğu zaman çocukları için tartışırlar” cümlesinde olduğu gibi.
b- İkilemeden Nesne: İkilemelerden belirtili veya belirtisiz nesne yapılabilmektedir. Örneğin: “çanak çömlek satıyor”, “pılıyı pırtıyı topladı” gibi.
c- İkilemeden Tümleç: İkilemeler tümleç görevinde de bulunabilmektedirler. Örneğin: “Abisi kardeşini şehir şehir arıyor”, “Ortalık birdenbire karıştı”, “Eninde sonunda buraya gelecek”, “Ele güne karşı üstüne başına dikkat etmelisin” gibi.
ç- İkilemeden Yüklem: Örneğin: “Yine bir sofrada şen şakraktık”, “Ben o rüzgarla şimdi baş başayım.”, “Büyük tehlikelerle karşı karşıyayız” gibi.