Orta Asya’da bilinen ilk teşkilatlı Türk devleti Hunlar tarafından kurulmuştur . Hunların ilk oturdukları yer Sarı Irmak’ın kuzeyi idi. Daha sonra Orhun ve Selenga Irmakları ile Ötüken çevresinde geniş bir alana yayılmışlardır. Bu bölgede güçlü bir devlet kuran Hunlar, Ötükeni başkent yapmışlardır.TEOMAN (TUMAN ) DÖNEMİ: Asya Hun Devleti’nin bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır. Teoman zamanında (MÖ 220-209) Çinliler, Yüe-Çiler ve Moğol asıllı Tunguzlarla savşlar yapılmış, bu savaşların sonucunda Çin topraklarının bir kısmı ele geçirilmiştir.
METE(MAO-DUN) DÖNEMİ: Mete ( MÖ 209-174) , cesareti ve teşkilatçılığı sayesinde kısa bir sürede ülke güvenliğini sağlayarak Hun devletinin sınırlarını genişletmiştir. Mete, hükümdarlığı boyunca Orta Asya’da yaşayan bütün Türk boylarını, başta Moğollar olmak üzere diğer kavimleri hakimiyeti altına almaya başlamıştır.
Mete, Asya Hun devleti açısından bir tehlike olarak gördüğü Çin’i baskı altına almaya çalışmıştır, bu yüzden Çin’e bir çok sefer düzenlemiştir. Mete’nin izlediği devlet politikası yüzünden baskı altında kalan Çin, bundan kurtulmak için Hunlarla bir antlaşma yapmıştır (MÖ 200). Yapılan antlaşma gereğince Çin’in kuzeyindeki bozkırlar Hunlara bırakılmıştır. Çinliler Hunlara yıllık vergi vermeyi kabul etmiştir. Mete Çini tamamen etkisiz hale getirdiği halde Çin topraklarına yerleşmek istememiş, bunu devletin geleceği açısından sakıncalı bulmuş. Çünkü Türklerin bu kalabalık kavim arasında benliklerini kaybedeceklerini düşünmüştür. Mete zamanında Asya Hun Devleti ile Çin arasında ticaret anlaşmaları yapılmıştır. Bu anlaşmaların yapılmasında İpek Yolu’nun etkisi büyüktür. İpek Yolu üzerinde hakimiyet isteği zaman zaman bu iki devleti, siyasi ve askeri açılardan karşı karşıya getirmiştir.
Kaynak: ReformTürk http://www.reformturk.com/sosyal-bilgiler-dersi/67891-asya-hun-devleti.html#post132269
Mete zamanında Asya Hun Devleti en geniş sınırlarına ulaşmıştır. Mete, MÖ 174’te öldüğünde sivil ve askeri teşkilatı ile dış siyasette güçlü bir devlet bırakmıştır. Bu devlet daha sonra kurulacak olan diğer Türk devletlerine örnek teşkil etmiştir.
Mete’nin ölümünden sonra yerine Ki-ok geçmiştir.(MÖ 174-160)
Kİ-OK DÖNEMİ: Ki-ok babasının yolunu izlemiş, devraldığı devleti ve düzeni devam ettirmek istemiştir. Onun döneminde Çin ile olan siyasi ve ticari ilişkiler geliştirilmeye çalışılmıştır . Ki-ok, bir Çin prensesi ile evlenerek Çinliler ile akrabalık kurma yoluna gitmiştir.
Ki-ok’tan sonra yerine geçen hükümdarlar zamanında Asya Hun Devleti, Çinlilerin ve bazı entrikalarıyla sarılmış, Çin hakimiyetine girmemek için büyük mücadeleler verilmiştir . Ancak bazı başarılara rağmen ülke bütünlüğünü koruyamamıştır . Böylece Hun devleti batı ve güney olmak üzere ikiye ayrılmıştır (MÖ 58).Batıda bulunan Hunlar Çinlilerin hakimiyetine girmişlerdir(MÖ36).Güney Hunlari tekrar kuzeyve guney olarak ikiye ayrilmiştir 48. Bunlardan kuzeyde olanı siyenpler guneyde olanı ise Çinliler tarafindan yıkılmıştır.
Asya Hun Devletinin parçalanmasiylea birlikte Hunlar, Çinin idaresinde kalmişlarsada milli varlıklarını korumaya çalişmişlardir.Bunlarin bir kismi Kuzeye çekilerek bagimsiz topluluklar halınde yaşamiş, bir kısmıda batıya göç etmiş. Batıya göç edenler kavimler göçune sebep olmuştur.
Asya Hun Devletinin yikilmasi ve bazi Türk boylarinin batiya göç etmesinden sonra Çin, Asyanın en güçlü devleti konumuna gelmiştir.Asya Hunlarının bir kolu olan tabgaçlar , çindeki karişikklardan yaralanarak Çşinin kuzeyinde devlet halıne gelmişlerdir. Ayrica Asyada orhun ve selenga irmaklari arasinda Avar , İranda sasani MaveraÜnnehir Bölgesinde ak hun devleti kurulmuştur.
alıntıdır