SONUÇ
Çukurova, doğal kaynakları ve stratejik konumu nedeniyle tarih boyunca büyük devletlerin ve bölgesel siyasal güçlerin ilgisini çekmiş bir bölgedir. Özellikle 19.yy’da batılı devletlerin Anadolu ve Ortadoğu ile ilgili projelerinde önemli bir yere sahip olmuştur. Mondros Mütarekesi’nde bölgenin durumunun iki ayrı maddede düzenlenmiş olması bölgenin önemini belirtmektedir.
Fransa, bölgeyi işgalini, Ermenilerin ve diğer azınlıkların korunması gerekçesine dayandırmıştır. Ancak bölgede faaliyetleri dikkate alındığında, politikasının büyük ölçüde, ekonomik çıkarlarını koruma ve kurumsallaştırma amacına yöneldiği anlaşılmaktadır.
I. Dünya savaşı, mütareke ve kurtuluş savaşı yıllarının bölgede sosyo-ekonomik hayatı büyük ölçüde tahrip ettiği görülmektedir. Güvenlik, ulaşım, işgücü kaybı, ticaret ve fiyat istikrarsızlığı gibi konular sosyo-ekonomik yapıya olumsuz etki yapmışlardır.
Bütün olumsuzluklara rağmen, bölge halkının işgale karşı direnişini, Millî Mücadele’ye verdiği desteği ve kurtuluştan sonra yeniden yapılanma çabalarını, Türk toplumunun ulusal dayanışma ve bağımsızlık arzusunun bir tezahürü olarak değerlendirmek gerekir.
EK: 1/A
KIŞLIK HEDİYE
Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Adana Heyet-i Merkeziyesi, Levâzım-ı Şitâiye Komisyonu, 1920 yılı Ekim ayında “Kahraman Ordumuza Kışlık Hediye: 15 Lira Bir Kaput Bedeli” adıyla bir yardım kampanyası başlattı. Kampanyaya bağışta bulunanların listesi Yeni Adana gazetesinde yayınlandı. Ekim ve Kasım aylarında bölümler halinde yayınlanan liste özetlenerek aşağıya çıkarılmıştır.
Burada tablo var.
EK:1/B
Vilâyet teşkilinden mukaddem Adana eşraf müttehizânı tarafından heyet-i merkeziye nâmına Pozantı Nahiyesi Müdürü Hulusi Efendi’ye iâne olarak verilen meblağın miktarıyla zirde muharrer olduğundan bu kabil iâne itasında mektupla veya bizzat heyet-i merkeziyyeye müracaatla verdikleri iâne miktarını bildirmeleri ilân olunur.
Burada tablo var.
KAYNAK: Yeni Adana gazetesi, 16 Teşrinievvel 1336/ 16 Ekim 1920, sayı: 21.

--------------------------------------------------------------------------------
Dipnotlar
1 Kasım Ener, Tarih Boyunca Adana Ovasına (Çukurova’ya) Bir Bakış, Adana, 1993, s.28 vd.
2 Bilge Umar, Türkiye Halkının İlkçağ Tarihi, Izmir, 1982, s. 118.
3 Strabon, Coğrafya, Anadolu, Çev. Adnan Pekman, Istanbul, 1991, s.258.
4 Ener, Tarih Boyunca, s.78.
5 Bülent Varlık, Emperyalizmin Çukurova’ya Girişi, Ankara, 1977, s. 50; Hayati Doğanay, Türkiye İktisadî Coğrafyası I, Erzurum, 1986. s.224-225.
6 Varlık, Emperyalizmin, s.51.
7 Varlık, Emperyalizmin, s.26 vd.
8 Doğanay, Türkiye, s.226.
9 Varlık, Emperyalizmin, s.26
10 Varlık, Emperyalizmin, s.34 vd.
11 Varlık, Emperyalizmin, s.69-70.
12 Ali Rıza Bey; “Adana ve Havalisi Hakkında İktisadî Tedkikât”, Ayın Tarihi, c.10-11, sayı: 29-34 (Eylül 1926-1927), s.1563.
13 Damar Arıkoğlu, Hatıralarım, İstanbul, 1961, s. 69.
14 İngilizler, mütarekeye Kilikya, Mezopotamya, Boğazlar bölgesi gibi, sınırı belli olmayan yer isimlerini özellikle koymuşlar, böylece hem tepkiyi azaltmayı, hem de işgal bölgelerini istedikleri kadar genişletmeyi düşünmüşlerdi. Ali Fuat Türkgeldi, Mondros ve Mudanya Mütarekeleri Tarihi, Ankara, 1948, s.65.
15 HTVD, 31 (Mart 1960) v: 781, 782, 783.
16 Yeni Adana Gazetesi Koleksiyonu:[YA], 9 Eylül 1920, sayı:14. ; A. Hulki Saral, Türk İstiklâl Harbi, IV. Cilt, Güney Cephesi, Ankara, 1966, s.28. ; Yahya Akyüz, Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu, Ankara, 1988, s.179.
17 YA, 26 Mart 1921, sayı: 66. Hakimiyet-i Milliye, 3 Mayıs 1921, sayı:175.
18 YA, 20 Eylül 1921 sayı: 155.
19 Akyüz, Kamuoyu, s.177.
20 YA, 19 Şubat 1921, sayı: 56.YA, 20 Teşrinievvel 1337/20 Ekim 1921. sayı: 168.
21 ATASE, K: 1047. D: 166/151 A F: 11.
22 ATASE, K: 257, D: 10/2, F: 50. Ayrıca işgal yönetimi, kuva-yı milliyecilere götürüldüğü gerekçesiyle, Bahçe ve Haruniye taraflarına şeker, pirinç, sabun gibi erzakın bir kıyyeden fazlasının çıkarılmasını yasaklamıştı. YA, 30 Haziran 1921, sayı:117.
23 E. Bremond, La Clicie en 1919-1920, Paris, 1921, s.23.
24 Akyüz, Kamuoyu, s.l76-177.
25 YA, 1 Kanunusani 1337/1 Ocak 1921, sayı: 43.
26 YA, 26 Nisan 1921, sayı: 75.
27 YA, 19 Mart 1921, sayı: 64.
28 YA, 12 Mart 1921. sayı: 62.
29 YA, 9 Nisan 1921, sayı: 70.
30 Hakimiyet-i Milliye, 27 Eylül 1921, sayı: 305.
31 YA, 9 Nisan 1921, sayı:70.
32 YA, 1 Eylül 1921, sayı:147.
33 YA, 17 Kanunuevvel 1338/17 Aralık 1922, sayı: 444.
34 YA, 19 Şubat 1922, sayı: 218.
35 YA, 23 Mart 1922, sayı: 236.
36 YA, 12 Kanunusani 1338/12 Ocak 1922, sayı: 200.
37 YA, 12 Eylül 1922, sayı: 364.
38 YA, 27 Kanunuevvel 1337/27 Aralık 1921, sayı: 193.
39 YA, 29 Ocak 1922, sayı: 202. “Tanrı’ya bin şükürler ki, tüccar ve esnafımızın azim bir ekseriyeti Cuma’nın kudsiyet ve ehemmiyetini anlamış bulunuyorlar. Cuma günleri birkaç saat cirit oyunu millî geleneklerimizdendir. YA, 22 Şubat 1922, sayı: 208.
40 YA, 3 Mayıs 1921, sayı: 77 ve l9 Haziran 1921, sayı: 108.
41 BOA.DH.KMS. D:57-1, V:25.
42 YA, 30 Teşrinievvel 1336/30 Ekim 1920, sayı: 290.
43 YA, 14 Haziran 1922, sayı: 290.
44 YA, 4 Eylül 1921, sayı: 148.
45 TBMM Zabıt Ceridesi, I. Devre [ZC], c. 15, s.204.
46 YA, 14 Kanunusani 1338/14 Ocak 1922, sayı: 201.
47 Arıkoğlu, Hatıralarım, s.69.
48 YA, 1 Haziran 1921, sayı:96.
49 Mersin Limanı genişletme ve gümrük binası yapımı için 71.344 Lira masraf yapılmış, buna karşılık 92.246 lira gelir elde edilmişti. Bremond, Cilicie, s.23-24.
50 YA, 20 Eylül 1921, sayı: 155.
51 Aynı dönemde Dünya pamuk üretimi toplam 5.310 bin ton, ihtiyaç ise 7.430 bin ton kadardı. Pamuk üreticisi ülkeler, ABD (%65), Hindistan (%15), Mısır(%5) ve diğerleri (Hind Çini-Çin-Orta Asya-Kore-Brezilya). En çok pamuk sarfeden ülkeler ise, İngiltere(%40), ABD(%23) ve Fransa(%6,5) idi. Bu rakamlara nazaran, pamuğu en çok kullanan İngiltere, hiç pamuk üretmiyor, Hindistan ve Mısır pamuğunu tekstil sanayisi ham maddesi olarak kullanıyordu. Keza önemli bir tekstil sanayisine sahip olan Fransa da, dışarıdan pamuk temin etmek zorundaydı. A. Rıza Bey, “Adana”, s.1479 vd. I. Dünya Savaşı sonunda Dünya’da pamuk üretimi hakkında ayrıca bkz. YA, 28 Kanunuevvel 1338/28 Aralık 1922, sayı: 453.
Kaynak: ReformTürk http://www.reformturk.com/showthread.php?p=101485
52 Keza 1913 yılında bölgeden 24.000 ton arpa ve yulaf ihrac edilmişti. A. Rıza Bey, “Adana”, s.1787. Hububat üretim ve hasadı, büyük çiftliklerde, traktör, pulluk, buharlı pulluk, orak ve harman makinaları ile yapılırdı. Bölgede, 1913 yılı kayıtlarına göre, 100 adet buharlı harman makinası, 1800 adet orak makinası, 50 adet buharlı pulluk, 138 adet pulluk lokomotifi, 91 harman makinası ve 1 İngiliz traktörü vardı. Bu tarım aletlerinin büyük çoğunluğu İngiliz, geriye kalanı da, ABD, Belçika ve Alman yapımı idi. A. Rıza Bey,”Adana”, s.1796.
53 YA, 23 Mayıs 1921, sayı: 88 ve 11 Kanunuevvel 1337/11 Aralık 1921, sayı: 186. I. Dünya Savaşı öncesinde, Mersin’de 4, Tarsus’ta 3, Adana’da 14 adet, Ceyhan ve Kozan’da 1’er adet un fabrikası mevcuttu. A. Rıza Bey, “Adana”, s.1787.
53 YA, 23 Mayıs 1921, sayı: 88 ve 11 Kanunuevvel 1337/11 Aralık 1921, sayı: 186. I. Dünya Savaşı öncesinde, Mersin’de 4, Tarsus’ta 3, Adana’da 14 adet, Ceyhan ve Kozan’da 1’er adet un fabrikası mevcuttu. A. Rıza Bey, “Adana”, s.1787.
54 Çukurova’nın ithalat ve ihracatının büyük bölümü Mersin limanından yapılıyordu. Mersin limanından Temmuz 1921’de 2.010.178 kilo ithalat, 628.430 kilo ihracat gerçekleştirildi. YA, 6 Eylül 1921, sayı: 149. Ağustos ayı ithalatı 2.338.987 kilo, ihracatı 589.381 kilo oldu. YA, 2 Teşrinievvel 1337/2 Ekim 1921, sayı: 160.
55 1913 yılında Mersin Limanından 14.000 ton susam ihrac edilmişti. A. Rıza Bey, “Adana”, s.1789. YA, Adana’dan toplanıp Karataş yoluyla ihraç edilen hayvanların Yunan ordusuna götürüldüğünü iddia ediyor. 25 Ağustos 1921, sayı: 144.
56 Ferdâ, 5 Kanunusani 1336/5 Ocak 1920, sayı: 96. YA, Fransa’dan 60.000 kilo şarap getirildiğini, rakı ve diğer alkollü içkilerin yasaklandığını, belirtiyor. 8 Mart 1921, sayı: 61.
57 YA, 25 Kanunusani 1337/25 Ocak 1921, sayı: 49 ve 22 Eylül 1921, sayı: 156.
58 YA, 30 Teşrinisani 1336/30 Kasım 1920, sayı: 34, 22 Eylül 1921, sayı: 156.
59 YA, 22 Kanunusani 1337/22 Ocak 1921, sayı: 48
60 YA, 29 Ka nunusani 1337/29 Ocak 1921. sayı: 50. 23 Mayıs 1921, sayı: 88. Hakimiyet-i Milliye, 3 Mayıs 1921, sayı: 175.
61 YA, 25 Kanunusani 1337/ 25 Ocak 1921, sayı:49 ; YA, 11 Teşrinievvel 1337/11 Ekim 1921, sayı: 164. Gazete daha önce 1920 yılında Fransızların, halkın elindeki zahireyi düşük fiyata ve zorla alarak Fransa’ya gönderdiğini yazmıştı. 30 Kasım, sayı: 34. Zahire sıkıntısı bu uygulamadan kaynaklanmış olabilir. Bölgenin Türk yönetimine geçmesinden sonra da zahire ihtiyacının diğer bölgelerden karşılanmasına devam edilmiştir. ZC, c.l6, s.169-170.
62 ZC, c.6, s.457-458.
63 YA, 12 Şubat 1921, sayı: 54.
64 Adana şehir mekezinde bulunan vilâyet teşkilâtının Fransız işgal güçleri ile işbirliği içinde olması nedeniyle Pozantı’da yeni bir vilâyet teşkilâtı kuruldu ve Adana’nın Türk yönetimine geçmesine kadar görev yaptı. Geniş bilgi için bkz. Kasım Ener, Çukurova Kurtuluş Savaşında Adana Cephesi, Ankara 1970, s.200 vd.
** Bu kampanyaya katılanların listesi için bkz. Ek:1 A ve B.
65 Memmet Evsile, Atatürk, Millî Mücadele ve Cumhuriyet, Amasya 1999, s.120-121; Serpil Sürmeli, Millî Mücadele’de Tekâlif-i Milliye Emirleri, Ankara 1998, s.147.
66 YA, 16 Haziran 1922, sayı: 292. Sakarya Savaşı’ndan sonra, Fransa’nın Çukurova’yı tahliye edeceği haberleri üzerine Adanalılar, Tekâlif-i Milliye gereğince vermiş oldukları malzeme ve hayvanların bedellerini orduya bağışladılar. Hakimiyet-i Milliye; 30 Ekim 1921, sayı:338.
67 YA, 15 Haziran 1921, sayı: 105.
68 YA, 1 Eylül 1921, sayı: 147.
69 YA, 1 Kanunusani 1338/1 Ocak 1922, sayı: 195.
70 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Ankara 1984, c.2. s.290 vd.
71 YA, 11 Kanunuevvel 1337/11 Aralık 1921. sayı: 186.
72 ZC, c.l4, s.87.
73 ZC, c-16, s.80-81. Buna rağmen bölge milletvekilleri Eşref, İ. Safa, Muhtar ve Zamir Beyler, meclise gönderdikleri telgrafta “hariçten gümrük, dahilden vaziyet bahanesiyle Adana’nın kapılarının bağlandığını, zahire sıkıntısı nedeniyle ekmek fiyatlarının işgal zamanındakinin iki katına çıktığını belirtmişlerdi. ZC, c.l6, s.l69,
74 YA, 19 Şubat 1922, sayı: 210.
75 YA, 27 Teşrinievvel 1337/27 Ekim 1921, sayı: 171.
76 YA, 30 Nisan 1922, sayı: 259 ve 1 Mayıs, sayı: 260.
77 YA, 3 Kanunusani 1338/ 3 Ocak 1922, sayı:192.
Yrd. Doç. Dr. İbrahim İslam
ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 58, Cilt: XX, Mart 2004