50 soruda kuş gribi

Uzakdoğu Asya’da kuşlar ve kümes hayvanları arasında başlayan ve sonra insanlara geçen kuş gribi tüm dünyayı tehdit ediyor. İşte 50 soruda kuş gribi.


1.Kuş gribi nedir?

İnsan ve diğer canlı türleri gibi kanatlı hayvanlarda gribe yakalanabiliyor. Kuş gribinin 15 ayrı çeşidi var. Bunlardan üç tanesi insanlarda da hastalık yapar. Alarma yol açan ve Türkiye'de de tespit edilmiş olan ise ölümcül kuş gribivirüsü H5N1 ailesinden gelen virüs. Göçmenkuşlar -özellikle de yaban ördekleri- virüsün doğal taşıyıcılarıdır. Bunlar hasta olmadan virüsü kilometrelerce taşıyabilirler. Bir kıtadan diğerkıtaya dışkılarıyla virüsü taşırlar. Kuş gribi virüsü en çok kümes hayvanlarını etkiler. Kuş gribi üst solunum yolu hastalığı gibi başlar, sürü halinde yaşayan kanatlı hayvanlar arasında çok hızlı yayılabilir ve bu nedenle çok yüksek oranda kanatlı ölümüyle sonuçlanabilir.

2. İnsanlara nasıl geçiyor?

Kuş gribi, hasta ve hastalıktan ölmüş hayvanlarla yakın temas halindeki insanlara bulaşabilir. Bu hayvanların gözyaşı, burun akıntısı, boğaz akıntısı veya dışkısıyla temas edenler de hastalığa yakalanabilir. Ayrıca bu atıklarla kirlenen yüzeylerle temas etmek ve bu virüsü solunum yoluyla almakla insanlara bulaştırabilir. Virüs insana geçtikten2-4 gün sonra hastalık ortaya çıkar.

3. İnsandan insana geçer mi?

Bu ihtimali doğrulayacak resmen açıklanmış ya da kanıtlanmış bilimsel bir veri yok. Ancak virüsün değişim geçirerek bir salgına yol açmasından korkuluyor. Ayrıca hastalık grip olan birinin aynı zamanda kuş gribi mikrobunu kapmasıyla insandan insana geçiş özelliği kazanabilir.Buna virüslerin seks yaparak mutasyona uğraması deniyor.

4. Ne kadar kişi etkilenir?

WHO'nun kuş gribinden sorumlu yöneticisi Dr. Nabarro bir grip salgınının her an başlayabileceğini ve bu salgın sonucu 5 ila 150 milyon kişinin ölebileceğini söyledi. Ona göre bu sayının 5 milyon mu yoksa 150 milyon mu olacağını salgının nerede başlayacağı, ne kadar çabuk fark edileceği ve hükümetlerin nasıl davranacağı belirleyecek. Önümüzdeki birkaç ay içerisinde yapılacakların çok önemli olduğu da açık. Dünya Sağlık Örgütü'nün (WHO)'nun resmi görüşü ise bu sayının tüm dünyada toplam 2 ila 7.4 milyon olacağı yönünde.

5. İnsanlardaki belirtileri neler?

Ateş, halsizlik, boğaz ağrısı, öksürük, solunum güçlüğü ve zatürree gibi solunum sistemine ait belirtiler görülür. Ender de olsa karın ağrısı ve ishale de rastlanabilir. Gripten çok farklı bulgular değildir, burada önemli olan hastanın öyküsüdür. Hastanın kanatlı hayvanlarla yakın zamanda temasının olup olmaması, teşhisin konulmasında etkili olur.

6. Virüs ne kadar öldürücü?

Zamanında teşhis edilip tedaviye başlansa bile ölüm riski yüzde 58'i buluyor. Hastalığından dolayı hastaneye yatmak durumunda kalmış ve bu hastalık teşhisi konmuş insanların yüzde 58'i istatistiklere göre hayatını kaybediyor.Ancak bazı insanlar bu hastalığı ayakta bile geçirebiliyor, ancak bunun farkına varılmıyor.

7. Mevsimsel gripten farkı nedir?

Kuş gribinin A, B, C tipleri mevcut olup, B ve C antijenik tipleri sadece insanlarda hastalık oluşturur. A tipi ise hem insanlarda, hem de kanatlılarda görülen avian influenza (kuş gribi) hastalığına neden olmaktadır. İnsanlarda, hem de kanatlılarda görülen avian influenza (kuş gribi) hastalığına neden olmaktadır.Avian influenza yaklaşık 100 yıl önce ilk olarak İtalya'da tanımlanmış ve dünyanın değişik yerlerinde salgınlar şeklinde ortaya çıkmaya devam etmektedir. Bu tip H5N1 olarak belirlenmiştir.Türkiye'de görülen virüs tipi de budur.Hastalığın doğal saklayıcıları göçmen su kuşları, özellikle yaban ördekleridir. Bu kuşlar hastalığa karşı dirençlidir. Onlarda hastalık oluşmaz.Ancak duyarlı olan diğer evcil kanatlı hayvanlarda tavuk, hindi, kaz, güvercin gibi hastalık oluşturup, hızla ölümle seyreden salgın dönemleri görülür.

8. Bu tehlike ne zaman bitecek?

Bunu kesin olarak söylemek şu anda çok zor ancak bu virüs 20 derecede ölüyor. Havaların ısınmasıyla birlikte virüsün de etkisini kaybetmesini bekliyoruz. Ancak bu haziran ayını bulur.Ancak sonbaharda yeniden göçmen kuşlar kanalıyla yeni bir tehlikenin gelmesi mümkün. Bu nedenle kanatlı hayvanlara yönelik alınacak tedbirlerin ne yazık ki uzun yıllar boyu sürdürülmesi gerekiyor.

9. Büyük bir salgın olabilir mi?

Tüm dünyayı saracak olan bir salgın üç şart yerine gelirse gerçekleşebilir. Bunlar; yeni bir influenza virüsünün ortaya çıkması, bunun insanlara bulaşıp ciddi hastalık tablosuna sebep olabilmesi ve kolaylıkla insandan insana yayılabilmesidir.H5N1 virüsü bu üç şarttan ilk ikisini yerine getirmiştir; insanlar için yenidir, ciddi hastalık yapabildiğine dair kanıtlanmış 122 vaka vardır. Geriye sadece son şart kalmıştır; insanlardaki vakalar devam ettiği sürece virüs insandan insana bulaşma yeteneğini kazanabilir. Bu sebeplerle H5N1 insanlara kolay bulaşabildiği taktirde kıtalararası salgın yapabilme potansiyeli olan bir türdür. Bu adaptasyon gerçekleştiğinde o artık bir kuş gribi virüsü değil, insan gribi virüsü olacaktır. Pandemiler de insanlara yeni adapte olmuş bu tür virüsler tarafından çıkarılır.

10. Kuş gribinin aşısı var mı?

Henüz kesin sonuç veren bir aşı yok. Fakat kuş gribinin H5N1 türüne koruma sağlayan aşı prototipleri üzerinde çalışmalar devam ediyor.

11. Tedavisi var mı?

Oseltamivir ve zanamivir etken maddeli iki ilaç, piyasadaki isimleriyle "Tamiflu" ve "Relenza" kuş gribi virüsüne karşı etkili. Her iki antiviral ilacın ilk 48 saatte kullanılmasının yaşamsal önemi bulunuyor.

12. Tamiflu koruyucu mu?

Tamiflu aslında bir grip ilacıdır ancak yapılan araştırmalar kuş gribi üzerinde de etkili olduğunu gösterdi. Tamiflu hastalık başladıktan 24 saat ya da 36 saat içinde alındığında yararlı oluyor. Enfeksiyonun etkisini azaltıyor ancak iyileştirme sağlamıyor. Hastalığın kuluçka devri 2 ile 10 gün olduğundan aslında hastalığı ilk aşamada yakalayıp erken tedavi sürecine girmek zor oluyor. Ancak yüksek risk grubu içindekilere hastalığın görüldüğü bölgelerde günde 1 tane vererek koruma sağlanması öneriliyor. İlaç burada koruyucu bir etki sağlamıyor ancak tedavinin erken başlaması hastalığın daha hafif geçmesini sağlar diye düşünülüyor.

13. Yeterli sayıda Tamiflu var mı?

Türkiye 1 milyon kutu sipariş verdi. Sağlık Bakanlığı şu anda 100 bin kutu bulunduğu açıklandı.Ancak yine de bu sayılar yeterli değil. Dünya Sağlık Örgütü'nün yaptığı çalışmaya göre Tamiflu üretimi bu yıl iki katına çıkartılsa bile önümüzdeki 5 yıl içinde dünyanın ancak yüzde 7'sine yetecek sayıda ilaç bulunabilecek. Oysa hastalık yayılım gösterirse dünya nüfusunun yüzde 30'unu etkilemesi bekleniyor.

14. Grip aşısı önlüyor mu?

Şu anda insanlara yönelik olarak hali hazırda uygulanmakta olan grip aşılarının kuş gribi virüsü H5N1'i önleyici herhangi bir etkisi bulunmuyor.Ancak aşı geliştirme çalışmaları devam ediyor.

15. Tavuk etinden nasıl bulaşır?

İyi pişmemiş et mikroorganizmalar açısından her zaman bir risk unsurudur. Buna karşılık iyi pişmiş tavuk etinden insana virüs bulaşması mümkün değildir. Çünkü normal pişirme sıcaklığı olan 70 santigrat derecenin üzerindeki her pişirme virüsü etkisiz hale geliyor. Hastalıklı bile olsa, pişirilmiş bir tavuk etinden bulaşan hiçbir vaka günümüze kadar rapor edilmemiştir.

16. Kuş pisliğinden insana geçer mi?

Kuşun pisliğinden de bu virüsün geçme ihtimali var. Göç yolları üzerinde yaşayanların özellikle kuş pislikleriyle çıplak elle temas etmemesi gerekir. 1 gr tavuk pisliğinin 1 milyon tavuğu öldürdüğü düşünülürse insanlara da hastalığı kolaylıkla geçirebileceği ortaya çıkar.

17. Riskli ülkeler hangileri?

2003 yılından günümüze kadar H5N1 virüsü ile hastalık hayvanlar arasında dünyada salgın şeklinde şu sıra ile ortaya çıktı: Kore, Vietnam, Japonya, Tayland, Kamboçya, Laos, Endonezya, Çin, Malezya, Rusya, Kazakistan, Moğolistan, Türkiye, Romanya ve Hırvatistan. WHO bu ülkeleri riskli olarak açıkladı.

18. Seyahatlerde neler önerilir?

Hastalığın görüldüğü ülkelere gidenler, enfekte tavuk çiftliklerinden uzak durmalı, iyi piştiğinden emin oldukları kanatlı etleri ve yumurtaları tüketmelidirler. Kişisel hijyene önem verilmeli; eller sık sık sabun ve bol su ile yıkanmalıdır.Hastalığın görüldüğü ülkelere seyahat edenler, döndükten sonra 7-10 gün içinde ateş ve solunum sistemine ait belirtiler geliştirirlerse, mutlaka doktora başvurmalıdırlar.

19. Nasıl tanı konuluyor?

İnsanda hastalığın tanısı, boğaz sürüntüsü örneklerinde virüsün veya antijenlerinin tesbit edilmesiyle konulur. Ateşe rağmen kanda lökosit (özellikle lenfosit) ve trombosit sayısının düşük olması tanıda yol gösterici olabilir. Akciğer filminde viral zatürreeyi düşündürecek bulgular görülür.

20. Hastalık nasıl tedavi ediliyor?

Henüz hastalığın tam kesin bir tedavi ya da aşısı bulunmadı. Çalışmalar insan grip virüslerini tedavi eden ilaçların kuş gribi virüsünü de tedavi edebileceğini göstermiştir. Bununla birlikte kuş gribi virüsleri bu ilaçlara direnç gösterebilmekte ve ilaç tedavisi başarısız olabilmektedir.

21. Özel hastanede teşhis edilir mi?

Hayır bu tetkikleri yapmak için Dünya Sağlık Örgütü Türkiye'de iki tane referans laboratuvar belirlemiştir. Bu laboratuvarlardan biri İstanbul Tıp Fakültesi'nde biri de Ankara'da Hıfzısıha Enstitüsü'ndedir. Burada yapılan testlerden sonra ancak kuş gribi tanısı konabilir.

22. Teşhis yanıltıcı olabilir mi?

Bu tanıyı ilk üç saatte yapılan tetkiklerle koymak mümkün. Ancak sonuçlar yanıltıcı olabilir kesin sonuç ilk 12 saatte yapılan ileri tetkiklerden sonra belli olur. Ayrıca bu bulgularda yanıltıcı olabilir. Hastanın öyküsü burada önemlidir ayrıca hastalık devam ederken testlerin 12 saatte bir tekrarlanmasında yarar vardır.

23. Bahçe sebzesi sağlıklı mı?

Hastalık taşıyan kanatlı hayvanların temas ettiği düşünülürse dikkat edilmesi gerekir. Ancak bu son derece dolaylı bir yoldur. Yine de bu dönemde özellikle riskli bölgelerden gelen sebze ve meyveleri dezenfekte ettikten sonra yemekte fayda var.


24. Hayvanlar arasında nasıl bulaşır?

Göçmen kuşlar virüsü bağırsaklarında ve solunum yollarında taşıyabilir, ama kendileri hastalığa yakalanmazlar. Enfekte kuşların ağız ve burun salgısı ve dışkılarıyla doğrudan veya bu salgılarla kirletilen materyalle temas eden evcil kanatlı hayvanlar ise hastalığa yakalanabilir. Hastalık bu hayvanlar arasında hızla yayılır ve 2-4 gün içinde bütün sürünün ölümüyle sonuçlanabilir. Kuş gribinin kanatlı hayvanlardaki kuluçka süresi ortalama 1-7 gündür. Ancak genellikle 2-4 gündür.

25. Nasıl hızla yayılıyor?

Virüsün hava yolu ile taşınması birkaç kilometre ile sınırlıdır. Ayrıca, hastalık etkeni böcekler, sinekler ve kemiriciler ile çevreye yayılabiliyor.Hastalığın doğal taşıyıcıları göçmen su kuşları özellikle de yaban ördekleri. Virüsün taşıyıcıları enfeksiyona genellikle diğer kuşlara oranla daha dirençli. Evcil kanatlı hayvanlardan tavuklar ve hindiler hastalığa oldukça duyarlı olup bu hayvanlarda hızla hastalık ilerler. Hayvandan hayvana çok çabuk yayılır. Dikey bulaşma denen, tavuktan yumurta yoluyla civcive geçiş olmuyor çünkü hastalıklı tavukların yumurtalarından civcivler çıkamıyor. Enfekte hayvanlardan elde edilen yumurtaların kabuklarında etkenin varlığı belirlenmiş.

26. Hayvanlarda da öldürücü mü?

Hastalık kanatlılarda hızlı seyreden, yüksek bulaşıcılık ve hızlı ölüm gösteren ciddepidemiler halinde karşımıza çıkmaktadır. Hastalık etkeni enfekte hayvanlarla doğrudan veya dolaylı olarak temasta bulunan evcil kümes hayvanlarına bulaşmakta ve bu hayvanlarda şiddetli salgınlara sebep olabiliyor, bu sırada hepsi ölüyor.

27. İlk hedefi çiftlik tavuğu mu?

Kuş gribinin görülme riskini artıran en önemli etmen açıkta yapılan kanatlı yetiştiriciliğidir. Göçmen kuşların yolları üzerinde bulunan ülkemizde bu şekilde yapılan yetiştiriciliğin bu hastalığın yayılmasına potansiyel olarak davetiye çıkardığı aşikardır.

Entegre tesislerde, denetimli bir şekilde yapılan tavukçulukta ise bu risk yok denecek kadar azdır. Çünkü kümeslerin dışarıyla teması minimum düzeye indirilmiştir. Biyogüvenlik önlemleri alınmıştır. Hayvanlar her gün düzenli olarak veteriner kontrolünden geçmektedir. Mekanlar düzenli olarak dezenfekte edilmektedir. Herhangi bir hastalık durumunda kanatlıların kesimhaneye sevkiyatları yapılmaz ve bu hayvanlar hızlı bir biçimde itlaf edilir. Entegre tesisler dışındaki kanatlı üretiminin, entegre tesisler kadar sıkı denetlenmesi, özellikle göçmen kuşların konaklama mekanlarının yakın çevresinde, hastalık ülkeden silinene kadar açık havada, hijyenik olmayan ortamlarda dolaşıp beslenen kanatlı üretiminin mutlaka kontrol altına alınması, gerekirse yasaklanması zorunludur. Hollanda açıkta tavuk beslenmesini yasaklamıştır.

28. Hangi hayvanları etkiliyor?

Hastalık daha çok ördek, hindi, tavuk, sülün, evcil kaz, bıldırcın, tavus kuşu, muhabbet kuşu, martı, bataklık kuşları, keklik, deniz kuşları, beç tavuğu, deve kuşu ve papağan cinslerinde görülmektedir. Başlıca görüldüğü diğer hayvanlar ise domuz, kaplan ve leoparlardır. Ev kedileri deneysel olarak enfekte edilebilmiştir.

29. Kurbanlıklarda risk var mı?

Sığırlar, koyunlar, keçiler bu virüsle hastalanmazlar. Bu hayvanda hastalık oluşmaz ve dolayısıyla etlerinde ve organlarında virüs bulunmaz. Hasta tavuğun dışkısına aynı ortamda kurbanlık koyun ya da büyükbaş gibi bir başka hayvan basabilir. Bu durumda virüs hayvanın tırnağı ile çevreye yayılabilir ve evcil-yabanıl kanatlılar için risk oluşturabilir. İnsanlar için bu şekilde bulaşma bildirilmemiştir. Dışkı sıfır derecede 3 ay etkeni barındırabiliyor.

30. Kuş gribi tavuk vebası mı?

Evet hastalık tıp dilinde, Avian influenza, halk arasında tavuk vebası veya kuş gribi olarak da biliniyor.

31. Bütün tavuklar mı öldürülecek?

Maalesef öldürmeden olmaz. Özellikle riskli bölgelerde öldürmemek çok tehlikeli. O hayvanın enfekte olup olmadığını bilemezsiniz. Temas yoluyla kolaylıkla hastalık size de bulaşabilir. Hastalık görülen yere yakın olması ve riskli bölgede açıkta gezinen kanatlıların virüsten olası etkileşimi göz önüne alınarak bu hayvanlar kesinlikle itlaf edilmelidir.

32. Ev kuşları tehlike altında mı?

Hayır, bu virüsü göçmen kuşlar taşır. Tehlikeli diye evdeki kafesin içindeki kuştan da şüphelenmenin anlamı yok.

33. Hasta kuşlar için ne yapılsın?

En önemli kontrol önlemi, hastalıklı ya da virüse maruz kalmış/kalmış olma ihtimali olan hayvanı mümkün olduğu kadar hızlı itlaf etmektir. İtlaf edilmiş hayvanların mutlaka uygun şekilde gömülmesi gerekir (kireçlenerek ve yeterli derinliğe gömülerek). Bölgenin karantinaya alınması ve çok dikkatli dezenfeksiyon uygulanması gerekir.

34. Virüs yazın ölecek mi?

Bu virüs soğuğu seviyor. Virüs ısıyla ve 56 derecede 3 saat ya da 60 derecede 30 dakika bekletildiğinde ölüyor. İyot içeren dezenfektanlarla öldürülebilir. Virüs, dışkıda soğuk havada yaklaşık 3 haftaya kadar canlı kalabilir. Virüs suda 22 derecelik ısıda 4 günden fazla canlı kalabilirken sıfır derecede ise 30 gün canlı kalabilir.

35. Bütün kümesler mi tehlikeli?

Kuş gribi salgını; kümes hayvancılığı ve çiftçiler için oldukça zararlı. 1983-1984 yıllarında yüksek patojen virüsle Pensilvanya'da ortaya çıkan bir salgın 17 milyon kümes hayvanın telef olmasına sebep oldu. Amerikan ekonomisine 65 milyon dolar zarar verdi.

Bu ekonomik sonuçlar gelişmekte olan ülkelerde geçimini tavukçulukla sağlayan aileleri de büyük ölçüde etkileliyor. Eğer salgın ülkenin tamamına yayılırsa kontrol oldukça zorlaşır. Mesela 1992 yılında Meksika'da görülen salgın, 1995 yılına kadar tam olarak kontrol altına alınamamıştır.

Bu gerçeklerden hareketle herhangi bir salgın tespiti ya da şüphesi varlığında devlet otoritelerinin mümkün olan en kısa sürede sorumluluğu üstlenmeleri, erken uyarı sistemleri geliştirmeleri ve salgını kontrol etmeleri gerekir.

36. Türkiye'de ne kadar kuş ölecek?

Hastalık çıkan bölgelerde veya daha radikal çözümle evcil kanatlıların hepsi. Sayı vermek zor çünkü, Türkiye'de bu yönde bir kayıt sistemi yok. Ancak en az 40 milyon açıkta olan kümes hayvanını öldürmek gerekecek.

37. Kuşlar nasıl itlaf edilmeli?

En doğrusu karbondioksit gazı ile öldürmektir. Canlı canlı gömmek çok kötü bir yöntem.

38. Tehlike kaç yıl sürecek?

Kış boyunca ve ilkbaharda göçmen kuşların tekrar gelişi ile haziran 2006'ya kadar yaşayabilir. Ancak 2006 sonbaharında ne olur bilemeyiz. Evcil kanatlılar yok edilirse risk azalır.

39. Sırada hangi ülkeler var?

Bu kış Avrupa ülkelerinde vakaların artacağı kanısındayım. Zaten şu anda Romanya ve Ukrayna'da bizim ülkemize paralel olarak kanatlı hayvanlarda vakalarda artış var.

40. Kuşlar hastalığı ne kadar taşır?

Genellikle 3-4 hafta ama daha uzun taşıyıcılık olabilir. Bir kısmı ölebilir de. Kuş özellikle 21 günlükten bütün yavruların üçte biri kadarı ölür.

41. Domuz eti riski artıyor mu?

Domuza yaklaşmak yani yakın temas önemli. Et piştiği sürece güvenli olurdu. Ancak kuş gribi domuza bulaştığında domuz bu sırada ara konak görevi yapabiliyor. Domuz etini yiyen bir insan virüsün şekil değiştirerek insandan insana bulaşma özelliği kazanmasına neden olabilir.

42. Ülkeler arası nasıl yayılıyor?

Hastalık bir ülkeden diğer ülkeye canlı kümes hayvanı ticareti ile yayılabilir. Göçebe kuşlar, yabani su kuşları, deniz kuşları ve kara kuşları hastalığı bir ülkeden diğerine taşıyabilir. Bu kuşlar uzun mesafeli göç edebildikleri için çok uzaklardaki ülkelere bile virüsü taşıyabilirler. Özellikle yabani su ördekleri hastalığa karşı dirençli oldukları için virüsü taşıdıkları ve başka kanatlı hayvanlara bulaştırdıkları halde hasta oldukları anlaşılmadığından tanınamazlar ve birçok kanatlı hayvana hastalığı bulaştırabilirler.

43. Fobi doğru mu?

Daha önce benzeri görülmemiş bu salgından tedirgin olunmasının birkaç nedeni var. Bunlardan ilki, Asya'da görülen salgınların en sık sebebinin -ama hepsinden sorumlu değil- yüksek patojen H5N1 virüsünün olmasıdır. Bu virüs, türler arasında geçiş yapabildiği ve diğer türlerde de ağır enfeksiyona neden olabildiği için insanlara bulaşabileceği ve insan ölümlerine neden olabileceği içindir.

44. Su kaynakları kirlenir mi?

İnsanlar için böyle bir sorun yaşanmaz. İçme suları klorlandığı için problem yok. Ancak su kaynaklarını kullanan diğer kuşlar için tehlikelidir. Kirlenen su kaynakları hastalığın yayılımını kolaylaştırır.

45. Balık yemek tehlikeli mi?

Hayır bu virüs balıklara bulaşmaz. O anlamda hiçbir sorun yok.

46. Virüs biyolojik bir silah mı?

Olabilir, kuşlara bu virüs bulaştırılabilir ancak böyle olduğunu gösteren en ufak bir delil henüz yok. Ayrıca virüs tek bir bölgede sabit kalmadığı için bunu düşünmek son derece anlamsız bir ihtimal.

47. Atlara da bulaşır mı?

Hayır, bu virüs atlara bulaşmıyor ancak açıktaki kümes hayvanlarının dışkıları üzerinde gezinmiş olan atlara temas edilirse o sırada atlar taşıma görevi görmüş olabilir.

48. Etobur hayvanlara bulaşır mı?

Tayland'da kuş gribine yakalanan tavukları yiyen iki kaplan hayvanat bahçesinde öldü. Bölgede bulunan 170 kaplan hastalandı. Bu da bize virüsün et oburlara da yayıldığını gösteriyor.

49. Kedi köpekler için tehlikeli mi?

Bu dönemde kedi köpeklerin çiğ et yemesini engellemek gerekir. Ayrıca kuş pisliğine basarak taşıyıcı da olabilirler. Bir süre özellikle riskli bölgelerde dikkat etmeli.

50. Çiftlik tavuğu artık bitti mi?

En azından bitmesi gerekli. Bu konuda alınacak en iyi tedbir çiftlik tavuğu diye bilinen açık alanda yetişen tavukçuluğu bitirmektir. Türkiye'de 40 milyon açıkta beslenen tavuk var, şu anda hepsi tehlikede.