Türk Halk Müziğinde Makamlar
Türk Halk Müziğinde Dizi, Makam ve Ayak Kavramları
Dizi; bir makamın bünyesinde bulunan bütün seslerin ard arda sıralanmasıyla oluşan kalıptır.
Makam; bir durak ve güçlü ses etrafında belirli kurallarla seyreden dizidir.
Makam terimi içinde dizi, durak, güçlü, yeden, seyir vb. birçok belirleyici özellik saklıdır.
Ayak terimi Türkçe’de birbirinden çok farklı çeşitli anlamlarda kullanılmıştır. Bunlardan bazıları: İnsan veya canlının ayağı, şiirde verilen bir kalıp mısra, bazı serbest halk ezgilerinin usullü kısmı, perde, bitiş (karar) perdesi, melodik anlamda ön müzik, başlangıç, giriş müziği (ayak açmak)=kalıp ezgi=beylik ara nağme, ezgi çeşidine göre belli bir sesten başlayarak çalınan ezgi vb.
Araştırmalarımıza göre 1960’lı yılların sonuna kadar hiçbir yazılı kaynakta “ayak” terimi, makam veya dizi terimi ile eşanlamlı kullanılmamıştır. Daha sonraki yıllarda yer yer makam veya dizi anlamında kullanılan ayak terimi ise yöreden yöreye, hatta kişiden kişiye değişiklikler göstermiş, ulusal ya da uluslararası bir anlam ifade edememiştir. Sözgelimi, nikriz dizisinde seyreden bir ezgi bazılarınca müstezat, bazılarınca yanık kerem, bazılarınca ise yörük ayağı olarak adlandırılmıştır. Buna karşılık, dizi ve seyir olarak birçok farklılıklar gösteren çargâh, pençgâh, rast, mahur, acemaşiran, nikriz, zavil vb. gibi makamların tamamı müstezat ayağı adıyla geçiştirilmiştir.
1. Türk halk müziği dizilerin ifade etmede “ayak” yeterli ve uygun bir terim değildir.
2. Türk halk müziğinde bazı ezgiler makam terimi ve makam anlayışı ile ifade edilebilir. Ancak, bazı halk müziği dizilerinin ifadesinde makam terimine de ihtiyatla yaklaşılmalıdır.
3. Türk halk ezgilerini makam dizileri içerisinde ifade etmek şimdilik en çıkar yol olarak görünmektedir. (hüseyni dizisi, hicaz dizisi, nikriz dizisi, saba dizisi vb.).
Bu çerçevede Türk halk ezgilerinin büyük çoğunluğunu şu diziler ve makamlar bünyesinde tasnif edebiliriz:
1. HÜSEYNİ DİZİSİ
Dizinin Kapsadığı Makamlar:
Hüseyni makamı Muhayyer makamı Neva makamı Tahir makamı
2. UŞŞAK DİZİSİ
Dizinin Kapsadığı Makamlar:
Uşşak makamı Bayati makamı
3. KARCIĞAR DİZİSİ
Dizinin Kapsadığı Makamlar:
Karcığar makamı
4. HİCAZ DİZİSİ
Dizinin Kapsadığı Makamlar:
Hicaz makamı Humayun makamı Uzzal makamı Zirgüle makamı
5. ÇARGÂH DİZİSİ
Dizinin Kapsadığı Makamlar:
Çargâh makamı Acemaşıran makamı Mahur makamı
6. PENÇGÂH DİZİSİ
Dizinin Kapsadığı Makamlar:
Pençgâh makamı
7. RAST DİZİSİ
Dizinin Kapsadığı Makamlar:
Rast makamı
8. NİKRİZ DİZİSİ
Dizinin Kapsadığı Makamlar:
Nikriz makamı Zavil makamı
9. NİŞABUREK DİZİSİ
Dizinin Kapsadığı Makamlar:
Nişaburek makamı
10. NİHAVEND DİZİSİ
Dizinin Kapsadığı Makamlar:
Nihavend makamı
11. HİCAZKAR DİZİSİ
Dizinin Kapsadığı Makamlar:
Hicazkar makamı
12. KÜRDİ DİZİSİ
Dizinin Kapsadığı Makamlar:
Kürdi makamı
13. SEGAH DİZİSİ
Dizinin Kapsadığı Makamlar:
Segah makamı
14. HÜZZAM DİZİSİ
Hüzzam makamı
15. FERAHNÂK DİZİSİ
Dizinin Kapsadığı Makamlar:
Ferahnâk makamı
16. EVC DİZİSİ
Evc makamı Irak makamı
17. SABA DİZİSİ
Dizinin Kapsadığı Makamlar:
Saba makamı
En çok kullanılan bu dizilere bazı eklemeler yapılabilir.
İstisna durumlar için daha derin araştırmalar yapılmalı ve ihtiyaç halinde halk terminolojisinden yararlanma yolu açık tutulmalıdır. Ayrıca, makam tasnifleri yeniden gözden geçirilmeli, gerçekte Türk kökenli olduğu halde Arapça, Farsça isimlerle anılan bazı makamlarımıza gerek görülmesi halinde uzmanlardan oluşacak komisyonlarca Türkçe adlar verme düşüncesi dahi tartışmaya açılmalıdır.
