çok Partili Hayata Geçiş Denemeleri

ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ DENEMELERİ

Birinci mecliste;
Tesanüt Grubu,
Halk Zümresi ve Islahat Grubu,
Müdafaa-i Hukuk Grubu,
İstiklâl Grubu adlarında gruplar oluşmuştur.
M.Kemal, 151 milletvekili ile Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu kurmuştur (Mayıs 1921). Başkanı da M.Kemal olmuştur.

Mecliste Birinci ve İkinci Grup adlarında ayrılmalar meydana gelmiştir.
Seçimlerin yenilenmesi kararı alınmıştır (1 Nisan 1923).
Seçimden sonra M.Kemal, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu yerine, Halk Fırkası’nı kurmuş (9 Eylül 1923), başkanlığına da M.Kemal seçilmiştir. Cumhuriyetin ilanından sonra parti "Cumhuriyet Halk Partisi" adını almıştır.
Seçimlerde çoğunluk olarak M.Kemal taraftarları kazanmış, İkinci Grup meclise girememiştir.
Askerlerin görevlerini sürdürdükleri bir sırada milletvekili olamayacakları bir kanunla kabul edilmiştir (19 Aralık 1924).
Kazım Karabekir Paşa, Refet Paşa ve Ali Fuat Paşa ordudan ayrılmıştır.
A) TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKASI (17 Kasım 1924)
Kazım Karabekir Paşa, Ali Fuat Paşa, Cafer Tayyar Paşa, Adnan Bey, Rauf Bey, Refet Bey Cumhuriyet Halk Fırkası’nın icraatlarına karşı çıkmışlardır.
Muhalifler Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası adında yeni bir parti kurmuşlardır.
Başkanlığına Kazım Karabekir seçilmiştir.
Dine saygılı olduğunu söyleyen bu partiye eski rejim taraftarlarından büyük destek gelmiş ve kısa sürede güçlenmiştir.
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’ndan cesaret alanlar, Şeyh Said önderliğinde rejim karşıtı bir isyan çıkmıştır.
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası isyanda rolü olduğu gerekçesi ile kapatılmıştır (5 Haziran 1925).
Şeyh Said İsyanı (13 Şubat 1925)
İsyanın Çıkış Nedenleri:
İnkılapların başlaması ve eski rejim taraftarlarının bunu hazmedememesi.
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın takip ettiği politika.
İngiltere’nin Güney Doğu Anadolu halkını Türkiye Cumhuriyeti aleyhine kışkırtması ve bir Kürdistan Devleti kurma çabaları.
Saltanat ve hilafetin kaldırılması.
İsyanın Gelişimi
Şeyh Said İsyanı 13 Şubat 1925’te başlamıştır.
İsyan Erzurum, Elazığ, Bitlis ve Muş’a kadar yayılmıştır.
Ali Fethi Hükümeti isyanı bastıramayınca istifa etmiştir.
Yeni hükümeti İsmet Paşa kurdu ve isyan alınan tedbirlerle bastırılmıştır.
İsyanın Sonuçları:
Takrîr-i Sükun Kanunu çıkarılmış (4 Mart 1925), kanun, 1929’a kadar geçerli olmuştur.
İstiklâl Mahkemeleri tekrar işlemeye başlamıştır.
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası isyanda rolü olduğu gerekçesi ile kapatılmıştır (5 Haziran 1925).
Türkiye Cumhuriyeti’ni yıkmaya yönelik ilk isyan hareketi başarılı bir şekilde bastırılmıştır.
İngiltere, Musul meselesini kendi lehine çözebilmek için avantaj sağlamıştır.
Çok partili hayata geçişin ilk denemesi başarısızlıkla sonuçlanmıştır.
İsyan, Türkiye’de demokrasiye geçme zemininin henüz hazır olmadığını göstermiştir.
Ali Fethi Bey Hükümeti istifa etmiş, İsmet Paşa Hükümeti kurulmuştur.

Not : Şeyh Said İsyanı, Türkiye Cumhuriyeti’ni yıkmaya yönelik ilk isyan hareketidir. Bu yönüyle 31 Mart Olayı'na benzer.

Mustafa Kemal’e Suikast (16 Haziran 1926)
Eski rejim taraftarları, M.Kemal’i ortadan kaldırırlarsa yeni rejimin sona ereceğine inanmışlardır.
Bu nedenle M.Kemal’e İzmir’de bir suikast planlanmıştır.
Suikastın haber alınması üzerine suikastçılar yakalanmış ve suikastı planlayanlar İstiklâl Mahkemeleri tarafından cezalandırılmışlardır.
Not : Bu suikast girişimi M.Kemal’in şahsında yeni rejime karşı yapılmış bir harekettir.

B) SERBEST CUMHURİYET FIRKASI (12 Ağustos 1930)
Ekonomik görüşlerde ayrılan muhalifler M.Kemal’in isteğiyle Serbest Cumhuriyet Fırkası’nı kurmuşlardır (12 Ağustos 1930).
Başkanlığına Fethi Bey getirilmiştir.
Parti, ekonomide liberalizmi savunmuştur.
İnkılaplara karşı olanlar Serbest Cumhuriyet Fırkası’na girmişlerdir.
Laiklik, inkılaplar ve cumhuriyet aleyhine gösteriler başlamıştır.
Belediye seçimleri yapıldı ve seçimleri büyük bir çoğunlukla Cumhuriyet Halk Fırkası kazanmıştır.
Fethi Bey, Serbest Cumhuriyet Fırkası’na eski rejim taraftarlarının katılmasından endişe etmiş ve partisini 18 Aralık 1930’da kapatmıştır.
kinci kez çok partili hayata geçiş denemesi de başarısız olmuştur.
1946 yılına kadar bir daha, çok partili hayata geçiş denemesi yapılmamıştır.

Menemen Olayı (23 Aralık 1930)
Derviş Mehmet ve adamları Menemen’de isyan etmişlerdir.
İsyanı bastırmaya gelen Asteğmen Kubilay, isyancılar tarafından öldürülmüştür.
Menemen İsyanı bastırılmıştır.
Not : Menemen Olayı, Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasının çok yerinde bir davranış olduğunu göstermiştir.


C) ÇOK PARTİLİ HAYATA KESİN GEÇİŞ
Türkiye, Birleşmiş Milletler’de söz sahibi olmak istemiştir.
Birleşmiş milletlerin çoğu da demokrasi ile yönetilen ülkelerden oluşmuştur.
İsmet İnönü, ikinci bir partinin kurulmasına izin vermiştir.
Milli Kalkınma Partisi adında yeni bir parti kurulmuş, böylece çok partili hayata kesin olarak geçilmiştir (18 Temmuz 1845).
Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan Cumhuriyet Halk Partisi’nden ayrılıp Demokrat Parti’yi kurmuşlardır (7 Ocak 1945)
1946’da açık oy, gizli tasnif ile Cumhuriyet Halk Partisi seçimleri kazanmıştır.
1948 yılında Millet Partisi adında yeni bir parti daha kurulmuştur.
1950’deki seçimleri gizli oy, açık tasnif ile büyük bir çoğunlukla Demokrat Parti kazanmıştır.
Not : Cumhuriyet Halk Partisi’nden sonra iktidara gelen ilk parti Demokrat Parti’dir.