Edep ve Nezaket

Hak Dostlarının Örnek Ahlâkından Edep ve Nezâket

Edep, insanı diğer mahlûkattan farklı kılan bir husûsiyettir. İnsan; edep, nezâket, zarâfet ve takvâsı ile Hak katında kıymet kazanır. Bu sebepledir ki Hak Dostlarının güzel vasıfları arasında edep ve nezâket fazîletlerinin müstesnâ bir yeri vardır. Nitekim nice mâneviyat büyükleri de tasavvufu, “güzel ahlâk ve edepten ibâret” görmüşlerdir.
Emir Külâl Hazretleri’nin mânevî terbiyesi altında kâmil bir edep ve nezâketle yetişen Şâh-ı Nakşibend -kuddise sirruh-, intisâbının ilk yıllarında, nefsinin gurur ve kibrini kırıp Rabbine karşı “hiçlik” hâlini lâyıkıyla hissedebilmek için, hasta ve muzdarip insanlara, yaralı hayvanlara hizmet etmek ve insanların geçeceği yolları temizlemekle vazîfelendirilmişti. Kendisi o zamanki hâlini şöyle anlatır:
“Hocamın emrettiği yolda uzun süre hizmet ettim. Benliğim o hâle geldi ki, yoldan geçerken, Allâh’ın herhangi bir mahlûku karşısında olduğum yerde durur, önce onun geçip gitmesini beklerdim. Ondan evvel adım atmazdım. Bu hizmetim yedi sene devam etti. Buna mukâbil öyle bir hâl tecellî etti ki, onların inilti sûretinde hazin hazin sesler çıkarıp Hakk’a ilticâ etmelerini hissetmeye başladım.”
İşte hikmetle nurlanan gönüller için kâinattaki her şey, ilâhî kudret ve azameti îlân eden tecellîlerden ibârettir. Bu hâle kavuşabilmek için de mânevî terbiye ile rûhun rikkat ve incelik kazanması, rûhânî manzaraları görüp onlardan ibret alacak hâle gelmesi ve hikmette derinleşmesi şarttır. Zîrâ akılla kavranamayan nice sırlar, hikmetle çözülür. Hikmette derinleşmeden mânevî sırlar ayân olmaz.
Edep, Hak yolcusunun en kıymetli azığıdır. İnsan hem dindar hem de kaba, geçimsiz ve nezâketsiz olamaz. Zîrâ İslâm’ın rûh itibâriyle özü; îtikadda tevhîd; amelde ise edep, istikâmet ve merhamettir. Bu itibarla denilebilir ki, bütün esaslarıyla İslâm dîni, baştan sona nezâket, zarâfet ve nezâfet ölçülerinden, yani “güzel edep”ten ibârettir. Hak dostu Mevlânâ Hazretleri bunu ne güzel ifâde eder:
“Gözünü aç da Allâh’ın kelâmına baştan başa bir bak! Âyet âyet bütün Kur’ân, edep tâliminden ibârettir!”
Hak dostları da vâsıl oldukları derecelere ancak yüksek edepleri ile nâil olmuşlardır. İmâm-ı Rabbânî Hazretleri buyurur ki:
“Edebe riâyet etmeyen hiç kimse, Allâh’a vuslat yolunda mesâfe alamaz, yâni Hak dostu olamaz. Din büyüklerinin yolu, baştan sona edeptir.”
En mühim edep de; bizi halk eden;

ALLAH TEÂLÂ’YA KARŞI EDEP
Unutmamak gerekir ki şeytan -aleyhillâ’ne- huzûr-i ilâhîden, ilim veya amel noksanlığı sebebiyle değil, edepsizliği yüzünden kovuldu. Bu yüzden şeytanı mahveden en güzel fazîlet, edeptir. Hazret-i Mevlânâ bunu şöyle îzah eder:
“İblis, Hazret-i Âdem’e secde etmeyip Allâh’ın emrine karşı gelince:
«–Benim zâtım ateşten, onunki çamurdandır. Yüksek olanın aşağı olana secde etmesi nasıl yakışık alır?» dedi.
İşte İblis, Allâh’a edepsizce karşılık vermesi yüzünden lânete uğradı ve huzûr-i ilâhîden kovuldu. Üstelik bir de küstahlık edip, kendisini halk edenle cidâle kalkıştı. (Fîhi Mâ Fîh, s.159)
Ebû Ali ed-Dekkâk -rahmetullâhi aleyh- buyurur ki:
“Edebi terk etmek, ilâhî huzurdan kovulmayı îcâb ettirir. Her kim sultânın önünde terbiyesizlik ederse kapıya, kapıda edepsizlik ederse ahıra gönderilir.”
Ecdâdımız; “Edebi edepsizden öğren.” diyerek edebe riâyet etmeyenlerin hâl ve âkıbetlerinden ibret almayı öğütlemişlerdir. Bizler de şeytanın düştüğü vaziyetten gereken dersi çıkarmak durumundayız.
Cenâb-ı Hakk’a karşı lâyıkıyla edep sâhibi olan kul, lâubâlî hareketlerden kaçınır; bu vesîle ile ibâdet ve muâmelâtındaki kusur, hatâ ve gafletinin farkına varır. Amellerine güvenme illetine yakalanmaz.
Unutmayalım ki ne kadar güzel amelimiz olursa olsun bütün bunlar, okyanusa atılan bir kova su misâlidir. Cenâb-ı Hakk’ın lutufları karşısında bütün ibâdet ve hizmetlerimizi az görmeliyiz. Kulluk mes’ûliyetimizi toplumdaki düşük seviye ile değil, sahâbe ve evliyâullâh ile mîzân etmeliyiz. Çünkü Cenâb-ı Hak, Ensâr ve Muhâcirleri bizlere numûne göstermektedir.
Diğer taraftan, kulluk edebini lâyıkıyla yaşayanlar, bütün güzelliklerin Hak’tan, bütün kusurlarınsa nefsinden kaynaklandığı şuuruna ererler.
İbâdetleri terk eden veya kötü yola düşen bir kimsenin; “Ne yapayım, kaderim böyle imiş!” demesi, nefsânî ve şeytânî bir gaflet ifâdesidir. Namaz kılmak isteyen bir kimseye Cenâb-ı Hak, kılma sebeplerini ihsân eder; kılmak istemeyenlere de mânî sebepler vererek kıldırtmama tecellîsinde bulunur.
Kendimizi işlediğimiz günahlardan mâzur göstermek, “kadere bühtân” etmektir ki, Hakk’a karşı edepsizlik ve ahmaklık demektir. Şeytan’ın ayağını kaydıran da bu hususta gösterdiği edepsizlikten başkası değildir. Bu yüzden şeytanı en çok kahreden şey, kendisinin hatâya düştüğü noktada mü’minin gösterdiği Hakk’a itaat, rızâ, teslîmiyet, yâni “kulluk edebi”dir.
Tasavvufun en mühim gâyelerinden biri, insanı “ihsan duygusu”na yâni dâimâ Hakk’ın huzûrunda bulunduğu idrâkine yükselterek Allâh’a karşı zâhirde ve bâtında edep sahibi kılmaktır. Mâneviyat büyükleri demişlerdir ki:
“Zâhiren ve bâtınen edebe sarıl. Çünkü bir kimse zâhirî edepte kusur ederse zâhiren cezâ görür, bâtınî edepte kusur ederse bâtınen cezâ görür. Kim edebi zâyî ederse, kendini Hakk’a yakın zannetse de uzaktır, makbûl zannettiği hâlde merduttur (reddedilmiştir).” (Rûhu’l-Beyân, X, 401)
Dolayısıyla Rabbimiz’in bizler için takdir buyurduğu şeyler Hakkında, şeytanca bir küstahlıkla cidâle girişmek yerine, hemen o anda boyun eğip rızâ ve teslîmiyet göstermek ve bizim için o tecellînin en hayırlısı olduğunu düşünmek, en mühim bâtınî edepler cümlesindendir.
Bir gün hadîs âlimlerinden bir zât, genç yaştaki Bâyezîd-i Bistâmî’yi görünce çok hoşuna gitti. Zekâ ve anlayışını ölçmek için sordu:
“–Güzel çocuk! Namaz kılmasını güzelce biliyor musun?”
Bâyezîd-i Bistâmî de ona:
“–Evet, Allâh’ın izniyle becerebiliyorum.” cevâbını verince; “Nasıl?” diye sordu. Bâyezîd-i Bistâmî de:
“–Buyur yâ Rabbî, emrini yerine getirmek üzere huzûruna durdum, hissiyâtıyla tekbîr alıyor; diyorum; Kur’ân-ı Kerîm’i tâne tâne okuyor; tâzîm ile rükûya varıyor; tevâzu ile secde ediyor; vedâlaşarak selâm veriyorum.” dedi. O zât hayran kalarak:
“–Ey zekî çocuk! Sende bu derin anlayış varken, insanların gelip başını okşamalarına niçin izin veriyorsun?” diye sordu. Zîrâ bu takdir ve iltifatların nefsini gurura sevk edebileceğini ve buna mahal vermemesi gerektiğini düşünüyordu.
Genç Bâyezîd-i Bistâmî ise şu ârifâne karşılığı verdi:
“–Onlar beni değil, ALLAH Teâlâ’nın beni süslediği o güzelliği meshediyorlar. Bana âit olmayan bir şeye dokunmalarına nasıl mânî olabilirim?”
İşte gönlün ulaşması gereken kulluk edeplerinden bir diğeri de bütün güzellikleri ALLAH’tan bilmek, onu nefsine izâfe etmemektir.
En büyük edep, Cenâb-ı Hakk’ın zâtına karşı tâzîm göstermektir. Bunun da en güzel tezâhürü, ibâdetlerde kendini gösterir. ALLAH dostları:
“İbâdet, insanı cennete götürür; ibâdette edep ve tâzîm ise Allâh’a götürür, Hak ile dost eyler.” demişlerdir.
Enes bin Mâlik -radıyallâhu anh- ise:
“Amelde edep, onun kabûlüne işarettir.” buyurmuştur.
Hızır -aleyhisselâm- da şu duâyı yapmayı tavsiye etmiştir:
“Allâh’ım! Sana kulluk yapmam husûsunda bana güzel edep ihsân eyle.”
Hak dostları bütün bu bâtınî edep hâllerine ilâveten, dâimâ huzûr-i ilâhîde bulunma şuuru ile yaşadıkları için, zâhirî edebe de son derece îtinâ göstermişlerdir. Bu ise, ibâdetteki huşû ve edep hâlini ibâdet dışında da muhâfaza etmek şeklinde ifâde edilebilir. Nitekim Cenâb-ı Hak:

“Onlar namazlarını muhâfaza ederler.” (el-Meâric, 34)

“Onlar namazlarında devamlıdırlar.” (el-Meâric, 23) buyurur.

Hazret-i Mevlânâ, bu âyetlere işârî mânâ vererek şöyle der:

“Kul, namazdaki hâlini namazdan sonra da muhâfaza eder. Böylece bütün bir ömrünü, edep, huşû; dilini ve kalbini muhâfaza içerisinde geçirir. Bu, gerçek âşıkların, yani Hak Dostlarının hâlidir...”
Mânevî terbiyenin gâyesi de; kişiye dâimâ ilâhî kameralar önünde olduğu şuurunu kazandırmaktır. Bu sâyede nezâket, zarâfet, edep, hayâ gibi yüksek hasletleri, kişinin tabiat-ı asliyesi kılabilmektir.

Dâvud-i Tâî Hazretleri şöyle anlatır:

“Yirmi yıl Ebû Hanîfe Hazretleri ile birlikte bulundum. Bu zaman zarfında dikkat ettim; ne yalnızken ne de yanında birileri varken başı açık olarak oturduğunu ve istirahat maksadıyla da olsa ayaklarını uzattığını hiç görmedim. Kendisine:

«–Yalnızken ayağınızı uzatmanızda ne mahzur var?» dedim. Bana:

«–Cenâb-ı Hak karşısında edepli olmak daha efdaldir.» dedi.”

Hak dostu Mahmud Sâmi Ramazanoğlu Hazretleri’nin de, ömrü boyunca ayağını uzatarak oturduğu, sırtını bir yere dayayarak yemek yediği görülmemişti. Hayatı boyunca yüksek edep ve nezâketin misâli olan Sâmi Efendi -rahmetullâhi aleyh- sohbetlerinde sık sık:

Edep bir tâc imiş nûr-i Hüdâ’dan

Giy o tâcı emîn ol her belâdan…

beytini tekrar ederlerdi.

Yine hayatı edep, nezâket ve zarâfet ile taçlanmış Hak âşıklarından Samsunlu Hüseyin Efendi’nin cenâzesinin gasil hizmetini gören Mustafa Okutan kardeşimiz de, bizzat şâhid olduğu bir hâli şöyle ifâde etmişti:

“Hüseyin Efendi’yi gaslederken sağ ayağı göğsüne dayalıydı, bir türlü açamadık. Kabre koyduğumuzda da hemen sağına dönüverdi.”

Şüphesiz ki bu; “Kişi yaşadığı hâl üzere ölür ve öldüğü hâl üzere haşrolunur.” (Münâvî, Feyzü’l-Kadîr, V, 663) Hakîkatini hatırlatan müstesnâ bir tecellîdir. Cenâb-ı Hak bazı sırları ibret alınması için kimi zaman böyle sergilemektedir.

Bir cihan sultânının veya yüksek mevkîden birinin huzûrunda olanlar bile başka zaman ve mekânlarda olduğu gibi serbest davranamazlar. Hak dostları da her dâim Allâh’ın huzurunda olduklarını bilen, delile ihtiyaç duymadan hisseden ârif gönüllerdir. Yâni onlar:“…Her nerede olursanız olun, O (ALLAH) sizinle beraberdir…” (el-Hadîd, 4) sırrının âşinâları olarak her anlarını Hak Teâlâ ile beraberlik şuuru içinde yaşarlar. Bundan dolayı edep hâli onların bütün davranışlarını şümûlüne alır.

Bu sebeple Hak dostları beşer nazarlarından uzak tenhâlarda bile müstesnâ bir edep üzere olurlar. Meselâ namazda Hakk’a karşı bir ihtiram ifâdesi olan başı örtmek, dâimî bir ibâdet iklîminde yaşayan Hak Dostlarının namaz dışında da riâyet ettikleri bir edeptir.

Sahâbeden biri, kimsenin olmadığı bir yerde giyim husûsunda rahat davranıp davranamayacağını sorduğunda, ALLAH Rasûlü -sallâllâhu aleyhi ve sellem-:

“ALLAH, kendisinden hayâ edilmeye, insanlardan daha lâyıktır.” buyurmuşlardır. (Ebû Dâvûd, Hammâm, 2/4017)

Gönül dünyaları İslâmî terbiye ile yoğrulmuş olan ecdâdımız da, edep, iffet ve nâmus mevzuunda, bütün cihânın hayran olduğu muhteşem bir ahlâkî seviye sergilemişlerdir. Nitekim son derece mutaassıp bir Protestan papazı olan Salomon Schweigger, Seyahatnâme’sinde müslümanları anlatırken şöyle demiştir:

“Müslümanlar, hamamda bile bir örtü kuşanıyorlar. Ne kadar edepli insanlar! Edep ve nâmusu, bu barbar dediğimiz kimselerden öğrenmemiz lâzım.”1

Örtünmek insana ait bir keyfiyettir. Diğer mahlûkat için örtünmek mevzubahis değildir. Ayrıca örtünmek, fıtrî bir kulluk edebidir. Nitekim Hazret-i Âdem ile Hazret-i Havvâ, cennette başka insanlar olmadığı hâlde hayâ ettiler; telâş içinde yapraklarla örtünmeye çalıştılar. Demek ki, örtünme ve onun mânevî sâikı olan edep ve hayâ, insanoğlunun fıtratında bulunan en köklü vasıflardandır.

Allâh’a karşı duyulması gereken edep, O’na yakınlık derecelerine göre bütün varlıkları da şümûlüne alır. Allâh’ın zâtına karşı edepten sonra gelen ikinci büyük edep ise, ALLAH Rasûlü -sallâllâhü aleyhi ve sellem-’e karşı olan edeptir.

PEYGAMBER EFENDİMİZ’E (S.A.V.) EDEP

Ashâb-ı kirâm, ALLAH Rasûlü -sallâllâhu aleyhi ve sellem-’e karşı duyulması îcâb eden hürmet ve edep hissiyâtının en mükemmel numûnelerini sergilemişlerdir. Bu cümleden olarak Efendimiz’in sohbetlerinde büründükleri huşû ve edep hâlini:

“–Sanki başımızın üzerinde bir kuş var da kıpırdasak uçuverecek zannederdik.” şeklinde ifâde etmişlerdir.2

Ashâbın ALLAH Rasûlü -sallâllâhu aleyhi ve sellem-’e karşı edebi o derecede idi ki, -çoğu zaman- O’na suâl sormayı bile cür’et telâkkî ederlerdi. Bu yüzden çölden bir bedevî gelip suâller sorarak sohbete vesîle olsa da, biz de Efendimiz’in sohbetinden feyiz-yâb olsak, diye beklerlerdi.

Rasûlullâh -sallâllâhu aleyhi ve sellem- ile sürekli beraber olanlar arasında bile, edeplerinden dolayı O’nun nûr cemâlini doyasıya seyredebilenler pek azdı. Hattâ sohbet hâlinde iken, Hazret-i Ebû Bekir ve Hazret-i Ömer dışındaki ashâbın hep önlerine baktıkları, sadece bu iki sahâbînin Hazret-i Peygamber’le göz göze gelebildikleri rivâyet edilir. (Tirmizî, Menâkıb, 16/3668)

Bu durumu, daha sonra Mısır fâtihi ünvânı ile tarihe geçen Amr bin Âs -radıyallâhu anh- âhir ömründe şöyle dile getirmiştir:

“Rasûlullâh Efendimiz’le uzun zaman birlikte bulundum. Fakat O’nun huzûrunda duyduğum tâzim ve hayâ hissi sebebiyle, başımı kaldırıp da nûrlu yüzlerini doya doya seyredemedim. Eğer bugün bana; «Bize Rasûlullâh’ı tavsîf et, O’nu anlat.” deseler, inanın anlatamam.” (Müslim, Îmân, 192)

Biz de Kâinâtın Fahr-i Ebedîsi’ni kelimelerin mahdut imkânları dâhilinde anlatmaya cür’et ederken, acziyetimiz sebebiyle edep ve nezâket husûsunda farkında olmadan vâkî olan kusurlarımızdan dolayı Rabbimizin mağfiret deryâsına sığınırız.

Diğer taraftan ALLAH Rasûlü’nün ism-i şerîfi her zikredildiği yerde salât ü selâm getirmek de Cenâb-ı Hakk’ın biz ümmet-i Muhammed’e emir buyurduğu âdaptandır. Âyet-i kerîmede buyrulur:

“Şüphesiz ki ALLAH ve melekleri, Peygamber’e çokça salât ederler. Ey mü’minler! Siz de O’na salevât getirin ve tam bir teslîmiyetle selâm verin!” (el-Ahzâb, 56)

Ne hikmetlidir ki Kur’ân-ı Kerîm’de diğer peygamberlere isimleri ile hitâb edildiği hâlde, Hazret-i Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem-’e “Yâ Muhammed!” diye bir hitap vâkî olmamıştır. O’na “Yâ Nebî, Yâ Rasûl” şeklinde hitâb edilmiştir. Cenâb-ı Hak, bütün mü’minleri de bu edebe dâvet etmektedir:

“(Ey mü’minler!) Peygamber’i kendi aranızda birbirinizi çağırır gibi çağırmayın!..” (en-Nûr, 63)

İbn-i Abbas -radıyallâhu anh- bu âyet Hakkında şöyle buyurmuştur:

“İnsanlar, ALLAH Rasûlü’ne «Yâ Muhammed, Ey Ebu’l-Kâsım» diye hitap ediyorlardı. ALLAH Teâlâ, Nebî’sinin şerefini yüceltmek için onları böyle hitap etmekten nehyetti. Bundan sonra insanlar, «Yâ Nebiyyallâh, yâ Rasûlallâh!» diye hitap ettiler.” (Ebu Nuaym, Delâil, I, 46)

Dolayısıyla Efendimiz -aleyhissalâtü vesselâm-’ın sâdece ismiyle anılması, O’na ümmet olma âdâbına zıt düşmektedir. O’nun ismi ile beraber ulvî ve kudsî vasıfları da telâffuz edilmelidir. Ayrıca ALLAH Rasûlü -sallâllâhu aleyhi ve sellem-’e yakınlığı bulunan her şeye karşı da edep ve nezâket göstermek gerekir.

Peygamber âşığı Osmanlı sultanlarından Yavuz Selîm Hân’ın şu hâli ne güzel bir edep tâlîmidir:

Yavuz Selim Hân, 1517 yılında Mısır’ı fethetmiş ve hilâfet makâmı uhdesine tevdî edilmişti. 20 Şubat Cuma günü, Melik Müeyyed Câmii’nde okunan hutbede hatîbin kendisinden:

“Hâkimü’l-Harameyni’ş-Şerîfeyn (iki şerefli belde olan Mekke ve Medîne’nin hâkimi)” diye bahsetmesi üzerine derhal hatîbe müdâhale ederek:

“–Hayır, hayır! Bilakis hâdimü’l-Harameyni’ş-Şerîfeyn (iki şerefli belde olan Mekke ve Medîne’nin hizmetkârı!)» diye yaşlı gözlerle cevap verdi.

Ardından halıyı kaldırıp toprağa secde ile Rabbine şükretti. Harameyni’ş-Şerîfeyn’in hizmetkârı olduğunun bir ifâdesi olmak üzere de, sarığının üzerine süpürge biçiminde bir sorguç taktı.

Yine ALLAH Rasûlü’nün beldesine olan edep ve hürmet duygularının şâheser tezâhürlerinden bir diğeri de Osmanlı’nın mazlum ve şehîd sultanı Abdülazîz Hân’a âittir:

Birgün hasta yatağında sararmış ve mecalsiz bir halde yatarken kendisine:

“–Medîne-i Münevvere halkından bir dilekçe var!” denildi.

Abdülaziz Hân yâverlerine:
“–Derhal beni ayağa kaldırınız! Harameyn’den gelen talepleri ayakta dinleyeyim! ALLAH Rasûlü’ne komşu olanların talepleri, böyle ayak uzatılarak edebe mugâyir bir şekilde dinlenemez!..” dedi.
Her Medîne-i Münevvere postası geldiğinde de abdest tâzeler, mektupları: «–Bunlarda Medîne-i Münevvere’nin tozu var!» diye öpüp alnına götürür, ondan sonra başkâtibe uzatır ve: «–Aç, oku!» derdi.