Taşlarin çözülmesi – Toprak Oluşumu Ve Toprak Tipleri

TAŞLARIN ÇÖZÜLMESİ – TOPRAK OLUŞUMU VE TOPRAK TİPLERİ
TAŞLARIN ÇÖZÜLMESİ

Dış kuvvetlerin etkisiyle meydana gelen aşınma ve birikme olayları taşların çözülerek parçalanmasına neden olmaktadır. Yer kabuğunu oluşturan taşların , suların eritmesi ve dış kuvvetler oluşan çatlamaların etkisi ile ufalanması ve dağılmasına çözülme denilmektedir. Taşların çözülmesi fiziksel ve kimyasal yolla üç şekilde gerçekleşir :
1. Fiziksel ( Mekanik ) çözülme
2. Kimyasal çözülme
3. Organik ( Biyolojik ) çözülme

1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme

Taşların fiziksel etkiler sonucunda küçük parçalara ayrılmasına denir. Fiziksel çözül - me, taşları oluşturan minerallerin kimyasal yapısında herhangi bir değişikliğe neden olmaz.
Fiziksel (Mekanik) çözülmeye neden olan olaylar şu şekilde sıralanabilir :
a)Sıcaklık farkı : Gece ile gündüz, yaz mevsimi ile kış mevsimi arasındaki sıcaklık farklarının fazla olduğu yarı kurak ve kurak bölgelerde görülür. Gündüz, güneşlenme ve ısınmanın etkisiyle taşları oluşturan minerallerin etkisiyle taşları oluşturan minerallerin hacimleri genişler. Gece,sıcaklık farklarının fazla olduğu yarı kurak ve kurak bölgelerde görülür. Gündüz, güneşlenme ve ısınmanın etkisiyle taşları oluşturan minerallerin hacimleri genişler. Gece, sıcaklık düşünce minerallerin hacimleri yeniden küçülür. Bu hacim değişikliği taşların parçalanmasına neden olur. Bu tür çözülmeler Dünyada daha çok tropikal çöl ve karasal çöllerde görülmektedir. Ülkemizde ise Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu bölgelerinde yaygındır.

b)Taş boşluklarındaki suların donması : Sıcaklığın çok zaman donma noktasına yakın olduğu ve yağışın yeter derecede olduğu yüksek dağlık bölgeler ve yüksek enlemlerde görülen çözülme şeklidir. Yağışlardan sonra taşların delik, çatlak ve ince yarıklarına sular dolar. Sıcaklık donma noktasına kadar düşünce, taşın içine sızmış olan sular donar. Donan suyun hacmi genişlediği için basınç etkisiyle taşlar parçalanır ve çözülür.
c)Tuz çatlaması yolu ile fiziksel çözülme : Taşların tuzlu suları emmiş bulunduğu ve buharlaşmanın çok fazla olduğu çöl bölgelerinde görülür. Kurak bölgelerde buharlaşma ile kılcal taş çatlaklarından yeryüzüne yükselen tuzlu sular, yüzeye yaklaştıkça suyunu yitirir. Çatlakların kenarında tuz billurlaşma - sı olur. Gece nemli geçerse, suyunu yitiren tuz billurları yeniden su alır ve hacmi genişler. Basınç etkisiyle taşlar parçalanır ve çözülür.
Mekanik çözülmede taşların fiziksel yapıları etkili olmakla birlikte , iklim olayları daha fazla etkisini gösterir.
2. Kimyasal Çözülme

Sıcak ve nemli bölgelerde taşların eriyerek ufalanması sonucunda kimyasal çözünme oluşur. Kimyasal çözülmede sıcaklık etkilidir. Sıcaklığın fazla olduğu bölgelerde kimyasal çözülme hızlanır. Buna karşılık suyun ve nemin az olduğu çöl ve kutup sahalarında ise sıcaklık yetersiz olduğu için kimyasal çözülme azdır.Bu olay en çok Tropikal iklimin ( Ekvatoral iklim ) görüldüğü yerlerde ve Muson iklim bölgelerinde etkilidir.Türkiye’de ise başta Doğu Karadeniz kıyı şeridi olmak üzere yağışlı bölgelerde etkili olmaktadır.

3. Organik ( Biyolojik ) çözülme

Taş boşluklarına giren bitkiler zamanla kalınlaşarak taşı çatlatır ve taşın parçalara ayrılmasına neden olur. Bitki köklerinden çıkan bitki özsuyu taşın içerisinde kimyasal çözülmeyi kolaylaştırır. Çok az görülen bir çözülme şeklidir.
TOPRAK OLUŞUMU
Toprak, taşların ve organik maddelerin ayrışması ile oluşan, içinde belli oranda hava ve su bulunan, yerkabuğunun üstünü ince bir tabaka halinde saran örtüdür . Taşların fiziksel ve kimyasal yolarla çözülmesi toprak oluşumu için ilk şarttır.Ancak yeterli değildir. Toprağın içinde bulunan çeşitli organizmalar toprağın oluşumuna yardım eder. Toprağın üstündeki organik maddece zengin bölüme humus adı verilir. Toprak oluşumunu etkileyen etmenler :
a)İklim koşulları : Sıcaklık ve yağış koşullarının iklimlere göre farklı olması toprakların özelliklerinin her yerde farklı olmasına neden olmaktadır.
b)Ana kayanın özellikleri : Ana kayanın özellikleri çözülme yolu ile toprağa da geçmektedir. Örneğin, kayanın kalker olduğu arazilerde kireçli topraklar yaygındır.
c)Bitki örtüsü : Bitki örtüsünün zenginliği özellikle topraktaki organik çözünmeyi hızlandırır ve topraklara farklı özellikler kazandırır.
d)Eğim koşulları : Eğimi fazla olan yamaçlarda çöünen materyaller kolayca taşındığından toprak olşumu güçleşir. Bakı durumu da sıcaklık şartlarını etkilediğin-den yer şekillerinin farklı yamaçlarında farklı toprakların oluşmasına neden olmaktadır.
e)Oluşum Süresi ( Zaman ) : Taşların çözülmesi , organik maddelerin ve canlıların karışmasıyla toprak oluşumunun tamamlanması çok uzun yıllar almaktadır.

TOPRAK HORİZONLARI (KATMANLARI )

Yerkabuğu üstünde ince bir örtü halinde bulunan toprak, çeşitli katmanlardan oluşur. Bu katmanlara horizon adı verilir. Toprakların kalınlıkları ne olursa olsun yüzeyden derinlere doğru inildikçe farklı özelliklere sahip katmanlardan oluşur. Toprağın dört temel horizonu vardır.

I. A Horizonu : Dış etkilerle iyice ayrışmış, organik maddeler bakımından zengin, en üstteki katmandır.Bu kat, bitki artıklarının toprağa karışması nedeniyle humusça zengindir. Tarımı yapılan ürünler bu katta yetiştirilir. A horizonunu oluşturan toprakların özellikleri iklime yer yüzü şekillerinin özelliklerine göre farklılık gösterir.
II. B Horizonu : Bu katta toprak oluşumu henüz tamamlan-mamıştır. Suyun etkisiyle A horizonundan yıkanan minerallerin biriktirdiği katmandır.
III.C Horizonu : İri parçalardan oluşan ve ana kayanın üzerinde bulunan katmandır. Bu katta toprak oluşumu devam etmektedir.
IV. D Horizonu : Fiziksel ve kimyasal çözülmenin görülmediği, ana kayadan oluşan,

TOPRAK TİPLERİ

Topraklar yeryüzünün çeşitli bölgelerinde farklı özellikler gösterir. Bazıları mineraller bakımından, bazıları da humus bakımından zengindir.

Topraklar oluştukları yerlere ve oluşumlarına göre iki ana bölümde toplanır :
1. Taşınmış Topraklar ( İnterzonal )
2. Yerli Topraklar ( Zonal )
1. Taşınmış Topraklar ( İnterzonal Topraklar )

Akarsuların, rüzgarların, buzulların etkisiyle yüksek yerlerden, kopartılıp, taşınan ve çukur alanlarda biriktirilen malzeme üzerinde oluşan topraklardır. Taşınmış topraklar çeşitli yerlerden getirilip, farklı özellikteki taşların ufalanmasından oluştukları için mineral bakımından zengindir. Bu nedenle çeşitli bitkilerin yetiştirilmesi için uygun, verimli topraklardır.
a)Alüvyal Topraklar : Akarsular tarafından taşınarak biriken topraklardır. Bu topraklarda tarımsal faaliyetler yoğundur. Özellikle akarsu boylarında ve akarsu biriktirmelerinin yaygın olduğu ovalarda görülmektedir.
b)Lös Topraklar : Kurak bölgelerde rüzgarlar tarafından taşınarak biriktirilen topraklardır. Mineralce zengin olan topraklardır.
c) Morenler : çeşitli materyallerin buzullar tarafından taşınarak buzulların eridikleri yerde biriktirilmesi oluşan topraklardır. Kalıcı kar sınırında ve kutup bölgelerinde rastlanır. Topraklar mineralce zengindir. Ancak başta sıcaklık olmak üzere tarıma etki eden şartlar uygun olmadığından tarım yapılamaz.
d)Kolivyal topraklar : Özellike dağ yamaçlarındaki yerli topraklara , taşınmış toprakların karışması ile oluşan topraklardır.

2. Yerli Topraklar ( Zonal Topraklar )

Dış güçlerin etkisiyle yerli kaya üzerinde sonucunda oluşan topraklardır. Özelliklerini belirleyen temel etkenler ana kayanın cinsi ve iklim koşullarıdır. Sadece üzerinde oluştuğu ana kayanın minerallerini içerdiğinden verimsizdirler, ancak iklim ve bitki örtüsünün etkisiyle toprağa karışan organik madde oranına göre verim artar. Yerli topraklar iki ana bölümde toplanır:

A)Nemli Bölge Toprakları
B)Kurak Bölge Toprakları
A) Nemli Bölge Toprakları

Yağış miktarının yeterli olduğu sahalarda görülmektedir. Bitki örtüsü gür olduğundan toprak humusça zengindir. Toprağın üst kısmından yağışlardan dolayı yıkanma fazladır ve üst kısma mineral ve tuz bileşikleri azdır.
a)Lateritler : Sıcak ve nemli bölge topraklarıdır. Yağış ve sıcaklığın fazla olması nedeniyle kimyasal çözülme ileri derecededir. Buna bağlı olarak toprak kalınlığı fazladır. Demir oksit ve alüminyum bakımından zengin olduğundan renkleri kızıla yakındır. Topraktaki organik maddeler, mikroorganizmalar tarafından parçalandığı için toprak yüzeyinde humus yoktur. Yıkanmanın fazla olması toprakta mineral madde oranının azalmasına yol açmıştır. Özellikle Ekvatoral iklim bölgesinde yaygındır.
b)Kahverengi Orman Toprakları : Yayvan yapraklı orman örtüsü altında oluşan, ılık ve nemli bölge topraklarıdır. Kalın bir humus tabakası bulunur.
c)Kırmızı Topraklar ( Terra Rosa toprakları ) : Akdeniz ikliminin egemen olduğu bölgeler - de kızılçam ve maki örtüsü altında gelişen topraklardır. Demir oksitler bakımından zengin olduğu için, renkleri kırmızımsıdır. Kalkerler üzerinde oluşanlara terra rossa adı verilir.
d)Podzol Topraklar : Tayga adı verilen iğne yapraklı orman örtüsü altında oluşan, soğuk ve nemli bölge topraklarıdır. Toprağın aşırı yıkanması nedeniyle organik maddelerin çoğu taşınmıştır. Bu nedenle renkleri açıktır. Bu tip topraklar Sibirya, Kuzey Avrupa ve Kanada’ da yaygındır.
e)Tundra Toprakları : Tundra ikliminin görüldüğü bölge topraklarıdır. Yılın büyük bir bölümünde donmuş haldedir. Yaz aylarında sadece yüzeyde ince bir tabaka halinde çözülme görülür. Geniş bataklıklar oluşur. Bitki örtüsü çok cılız olduğundan humus tabakası yoktur. Verimsiz topraklardır.

B) Kurak Bölge Toprakları

Yarı nemli iklim bölgelerinde görülen topraklardır. Henüz gelişimlerini tamamlamamışlardır. Yıkanmanın azlığı ve toprak yüzeyinin özellikle step artıklarının birikmesi nedeniyle verimli topraklar haline gelmiştir. Ayrıca yağışların azlığı nedeniyle toprak katmanları tam oluşmamıştır.
a)Çernozyemler : Nemli iklimden kurak iklime geçişte ilk görülen topraklardır. Orta kuşağın yarı nemli alanlarında, uzun boylu çayır örtüsü altında oluşan bu topraklara kara topraklar da denir. Organik madde yönünden zengin olan bu topraklar üzerinde, yoğun olarak tarım yapılır. Yeryüzünün en verimli topraklarıdır.
b)Kestane ve Kahverengi Renkli Step Toprakları : Orta kuşak karaların iç kısımlarındaki step alanlarının topraklarıdır. Organik maddeler ince bir tabaka oluşturmaktadır. Tahıl tarımına elverişli topraklardır.
c)Çöl Toprakları : Çöllerde görülen, organik madde yönünden son derece fakir topraklardır. Kimyasal ve organik çözülmenin yetersiz olması nedeni ile toprak henüz olgunlaşmamıştır. Kireç ve tuzlar bakımından zengin topraklardır. Renkleri açıktır. Tarımsal değerleri bulunmaz.

TÜRKİYE’DE GÖRÜLEN TOPRAK TİPLERİ
Ilıman kuşakta yer alan Türkiye toprak tipleri açısından oldukça zengindir. Bunun en önemli nedeni ise toprak oluşumuna etki eden faktörlerin çeşitlilik göstermesidir. İklim ve bitki türlerinin her yerde farklı olması , çözülmeye uğrayan ana kayanın her yerde özelliğinin farklı olması toprak çeşitliliğinin fazla olmasına neden olmuştur.

a)Podzollar : İğne yapraklı orman örtüsü altında oluşan topraklardır. Toprağın aşırı yıkanması nedeniyle organik maddelerin çoğu taşınmıştır. Açık renkli topraklardır. Çay tarımına uygun topraklardır.
b)Kahverengi Orman Toprakları : Orman örtüsü altında oluşan topraklardır. Humus yönünden zengindirler.
c)Kırmızı Topraklar ( Terra Rosa ) : Kızılçam ve maki örtüsü altında oluşan topraklardır. Demir oksitler bakımından zengin olduğu için, renkleri kırmızımsıdır. Kalkerler üzerinde oluşanlara terra rossa adı verilir. Bu topraklar turunçgil tarımına en uygun topraklardır.
d)Kestane ve Kahverengi Renkli Step Toprakları : Yarı kurak iklim koşulları ve step bitki örtüsü altında oluşan topraklardır. Yüksek sıcaklık nedeniyle kızılımsı renktedirler. Zayıf bitki örtüsü nedeniyle organik maddeler ince bir örtü oluşturur. Tahıl tarımına uygun topraklardır.
e)Alüvyal Topraklar : Akarsu boylarında ve akarsuların denize ulaştığı yerlerde görülür. Çeşitli yerlerden taşınan, farklı özellikteki taşların ufalanması ile oluşan bu topraklar mineral yönünden zengin ve çok verimlidir.