YÖN ve HARİTA

YÖN ve HARİTA
*
YÖNLER
Yön, herhangi bir yerin bilinen başka yerlere göre nerede olduğunu belirtir. Yönlerin belirlenmesinde güneşin doğuşu ve batışı dikkate alınır. Güneş'in doğduğu taraf doğuyu, battığı taraf batıyı gösterir. Bunları dik kesen yönler, kuzeyi ve güneyi gösterir. Bunlara ana yönler denir.
Belirtmek istediğimiz herhangi bir yer, her zaman ana yönlerle gösterilemez. Bu durumda ara yönlerden yararlanılır. Ara yönler, ana yönlerin arasındaki açının tam ortadan bölünmesiyle belirlenir. Bunların adları, ana yönlerin adlarının birleştirilmesiyle ifade edilir. Buna göre, kuzeydoğu - kuzeybatı, güneydoğu ve güneybatı olmak üzere dört ara yön vardır.
*
Pusula ve diğer yöntemlerle yönlerin bulunması;
Pusula, yön bulmaya yarayan bir araçtır. Pusula saate benzer, ortasında hareketli bir göstergesi vardır. Yatay tutulduğu zaman göstergesinin renkli ucu daima kuzeyi gösterir. Bu şekilde yönümüzü bulmuş oluruz. Pusula kullanılırken çevresinde onu etkileyecek metal aletlerin olmaması gerekir.



Pusula olmadığı zaman yönümüzü başka yöntemlerle de bulabiliriz. Bunlardan biri Güneş'ten yararlanma yöntemidir. Sabahları Güneş'in doğduğu yöne sağ kolumuzu uzatırsak, sağımız doğuyu, solumuz batıyı, önümüz kuzeyi, arkamız da güneyi gösterir. Akşam vakitlerinde de sol kolumuzu Güneş'in battığı yöne doğru çevirmemiz gerekir. Güneş'ten yararlanarak yönümüzü başka bir şekilde de bulabiliriz. Öğle vakti Güneş, gök yüzünde olabileceği en yüksek noktadadır. Bu sırada gölgeler, en kısa şekliyle görülür.
Bu anda gölgemizi önümüze alırsak kuzeye yönelmiş oluruz. Bu durumda arkamız güneyi, sağımız doğuyu, solumuzda batıyı gösterir. Yön bulmaya yarayan yöntemlerden biri de Kutup Yıldızı'ndan yararlanmaktır. Bulutsuz gecelerde gökyüzüne bakılınca bu yıldız kolaylıkla fark edilir. Çünkü en parlak yıldızdır. Kutup Yıldızı'nın yeri sabittir. Kutup Yıldızı her zaman kuzeyi gösterir. Kuzeyi bulduktan sonra da diğer yönleri tespit edebiliriz.
*
HARİTA ve HARİTA ÇEŞİTLERİ
A. HARİTA
Yakın çevremizi ve uzak yerleri tanımada haritalardan yararlanırız. Bu nedenle haritaların hayatımızda önemli bir yeri vardır.
Yeryüzünün tamamı veya bir bölümünün kuşbakışı görünüşünün, belli bir ölçeğe göre küçültülerek bir düzlem üzerine çizilmiş şekline harita denir.
Harita yapımında üç özellik bulunur;
· Haritası yapılacak yere, tepeden bakılarak kuş bakışı görünüm olarak haritaların çizilmesi gerekir.
· Harita yapımında küre şeklinde olan yeryüzü düzleme aktarılmak zorundadır.
Bu durumda haritalar gerçeğin tam aynısı olarak çizilemez. Haritalarda hatalar meydana gelir. Teknolojik yöntemler kullanılarak hata oranları azaltılmaya çalışılır.
· Haritası yapılacak yerin ölçüleri, belli bir ölçeğe göre küçültülür. Çünkü haritası yapılacak yerin büyüklüğü kadar harita çizmek olanaksızdır.
Gerçek ölçülerin kaç defa küçültüldüğünü gösteren küçültme oranına ölçek denir. Ölçek harita üzerindeki bir birim uzunluğun harita üzerinde kaç birim uzunluğu gösterdiğini belirten orandır. Ölçek haritanın bir kenarında gösterilir ve iki şekilde ifade edilir.
*
1. Kesir Ölçek
Haritalardaki küçültme oranı bayağı kesirlerle ifade edilir. Örneğin küçültme oranı 10 000 ise kesir ölçek 1/10 000 olur. Kesir ölçeklerde pay daima 1'dir. Payda ise küçültme oranına göre değişir. Birim daima cm'dir.
*
2. Çizgi Ölçek
Küçültme oranı eşit dilimlere ayrılmış yatay bir çizgi üzerinde gösteriliyorsa buna çizgi ölçek denir. Bu ölçekte çizgi, haritadaki küçültme oranına göre bölümlere ayrılmıştır. Bölümlerin üzerine sayılar yazılmıştır.
Bu sayılardan yararlanarak haritada iki nokta arasındaki uzaklık bulunabilir. Uzaklıkları hesaplanacak olan iki noktanın arası ölçülür.
Bu uzunluk bir ucu 0 (sıfır) a gelecek şekilde çizgi ölçeğin üzerine konur. Böylece iki nokta arasındaki gerçek uzunluk bulunur.
*

Kesir ölçek, çizgi ölçeğe, çizgi ölçekte kesir ölçeğe çevrilebilir.
*
Ölçeklerde küçültme oranı arttıkça paydadaki rakam büyür ve haritanın gösterdiği alan artar. Küçültme oranı azaldıkça ölçek büyür ve haritaların gösterdiği ayrıntılar artar. Fakat gösterilebilen alan azalmış olur.

*
Ana hatları ile ölçmeden kaba taslak yapılan ölçeksiz çizimlere kroki denir.

*
Harita üzerinde iki nokta arasındaki uzunluğun gerçek değerini bulabilmek için ölçekten yararlanırız. Bunun için, haritada ölçülen uzunluğu, ölçeğin paydası ile çarparız.
Örnek: 1/500 000 ölçekli bir haritada iki nokta arasındaki uzunluk 8 cm ise gerçek uzunluk nedir?
Çözüm: Bu haritada 1 cm, gerçekte 500 000 cm'ye eşittir.
Buna göre, 8x500 000=4 000 000 cm eder. Santimetreyi kilometreye çevirirsek sonuç
40 km olacaktır.
*
B. HARİTA ÇEŞİTLERİ
Çok çeşitli amaçlarla yapılan haritalar, özelliklerine göre çeşitli gruplara ayrılırlar. Bunlar, ölçeklerine ve konularına göredir.
*
1. Ölçeklerine Göre Haritalar
a. Büyük ölçekli haritalar
Ölçekleri 1/200 000'e kadar olan haritalardır. Küçük alanları gösterirler. Ayrıntılar oldukça fazladır. Plânlar bu haritalar arasında ölçeği 1/20 000'e kadar olanlardır. Binaların ve yerleşim alanlarının plânları yapılabilmektedir. Plânlar yer bulmak ve belediye hizmetleri için yaygın olarak kullanılır.
*
b. Orta ölçekli haritalar
Ölçekleri 1/200 000 ile 1/500 000 arasında olan haritalardır. Bu haritalarda biraz daha geniş alanlar gösterilebilir.
*
c. Küçük ölçekli haritalar
Ölçekleri 1/500 000'den küçük olan haritalardır. Bu haritalar geniş alanları gösterdiğinden ayrıntı çok azdır. Bir ülke veya Dünya haritası bu haritalara örnektir.
*
2. Konularına Göre Haritalar
a. Genel haritalar
Bu haritalar çeşitli coğrafya özelliklerinin birlikte gösterildiği haritalardır. Bunlara duvar haritaları da denir. Fizikî haritalar, idarî haritalar ve siyasî haritalar genel haritalardandır. Bu haritalar üzerinde; akarsular, göller, dağlar, ovalar, barajlar, yollar, başlıca yerleşim merkezleri, il ve devlet sınırları gibi bilgiler yer alır.
*
b. Özel haritalar
Coğrafyanın alanına giren konulardan yalnızca birinin özelliklerini gösteren haritalardır.
Bu haritalardan ancak konunun uzmanları faydalanabilir. Madenler, bitki örtüsü, tarım alanlarının dağılışı, yağış ve turizm haritaları özel haritalardandır.
*
Haritadaki İşaretler
Haritalardan yeteri kadar yararlanabilmek için üzerindeki renkleri ve sembolleri tanımamız gerekir. Bunlar haritaların işaretleridir. Bu işaretler haritanın uygun bir yerinde gösterilir.
*

*
Fizikî haritalarda ise belirli yükseklikler belirli renklerle ifade edilir.
*

*
Denizler ise mavi ve mavinin tonları ile ifade edilir. Derinlik artıkça mavinin tonları koyulaşır.
Sadece fizikî haritalarda yükselti basamakları eş yükselti eğrileri (izohips) ile gösterilebilir. Deniz seviyesinden itibaren aynı yükseklikteki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilere izohips denir. İzohipslerin özelliklerini şöyle sıralayabiliriz;
· Yer şekillerinin kuş bakışı görünüşünü ifade ederler.
· Deniz kıyısında izohips 0 (sıfır) metredir ve kıyı çizgisini ifade eder.
· En dıştaki izohips yükseltisi en az olan yeri, en içteki izohips ise yükseltisi en fazla olan yeri gösterir.
· Birbirini çevreleyemeyen komşu iki izohipsin yükseltisi aynıdır.
· Akarsuların her iki tarafındaki izohipslerin yükseltisi aynıdır.
· İzohipslerin birbirine yaklaştığı yerde eğim fazla, uzaklaştığı yerde ise azdır.
· İzohipslerin sayıları ve yükselti basamakları haritanın ölçeğine göre değişir