İnsanın yozlaşmasına, yabancılaşmasına ve yoldan çıkmasına neden olan etkenleri beş ana başlıkta toplamak mümkündür. Bunlar :
A- BİLGİSİZLİK { CEHALET }
B- SEVGİSİZLİK { VAHŞET }
C- İLGİSİZLİK { GABAVET }
D- GAYESİZLİK { GAFLET }
E- GAYRETSİZLİK { ATALET }
Şimdi bunları maddeler halinde açıklamaya çalışalım.

A- Bilgisizlik (Cehalet)

1- Kur’anî gerçeklerden ve ilmi gelişmelerden habersiz ve bilgisiz kalmak, sürekli öğrenme ve kendini yenileme gereği ve gayreti duymamak.

2- Yaratılış amacından ve kulluk şuurundan uzak bulunmak. Allah’a ait özellikleri başka varlıklara yakıştırmak.

3- Dünyanın gerçek değil, geçici ve gölge görüntüler olduğunu anlamamak, görevlerini yaptıktan ve meşru girişimlerde bulunduktan sonra kendi kaderlerine ve kısmetlerine razı olmamak.

4- Bütün alemlerin ve kendisinin, Allah’tan bağımsız ve başı boş bulunduklarını, yaratılıp kendi hallerine bırakıldıklarını sanmak.

5- Allah’ın farkında olmaksızın, her an O’nun huzurunda imtihan edildiğinin ve sonunda cennet ve cehenneme erişeceğinin ciddiyetini taşımaksızın yaşamak.

B- Sevgisizlik (Vahşet)

1- Kendi arzularını ve çıkarlarını her şeyin ve herkesin üstünde tutmak. İnsanlara sadece kendisine yararı ve yakınlığı kadar önem vermek.

2- Başkalarına, Allah için ve karşılıksız merhamet ve muhabbet duymamak. İnsanların derdiyle dertlenmemek.

3- Affetmek, hoş görmek, güzel geçinmek, iyilik etmek yerine; kin beslemek, hor görmek, kabalık etmek ve kötülük düşünmek.

4- İmanın temeli olan “Allah için sevmek ve Allah için buğzetmek” ölçüsüne uygun hareket etmemek.

5- Yetkilerini ve fırsatlarını kötüye kullanarak bilgi ve becerilerini kıskandıkları ve kendilerine rakip saydıkları bazı masum insanlara iftira etmek ve önlerini kesmek.

C- İlgisizlik (Gabavet: Bönlük, Basiretsizlik, Basitlik)

1- Basit meselelerle ve bayağı meşguliyetlerle oyalanıp, önemli ama riskli konulara eğilmemek. Kaba işlere ve kabuk görüntülere saklanıp, ince hikmetlere ve perde arkası gerçeklere yönelmemek.

2- Ülkenin ekonomik, ahlakî sorunlarını, bunların sosyal ve siyasal sonuçlarını, Kur’anî ve insanî çözüm yollarını düşünmemek.

3- Bu sıkıntılı durumlardan dolayı şahsen suçluluk hissetmemek, görev ve sorumluluk yüklenmemek.

4- Bazı hayırlı hizmet ve hareketlere de sadece nefsini tatmin etmek ve dostlar alış verişte görsün diye girmek.

5- “Bana dokunmayan yılan bin yaşasın” mantığıyla, nemelazımcı ve vurdum duymaz bir tavır sergilemek.

D- Gayesizlik (Gaflet)

1- Büyük hedeflerin değil, küçük heveslerin peşinde koşmak. Basit ve bencil hesapların adamı olmak.

2- Uhrevi ve ebedi kazançlar yerine, dünyevi ve geçici amaçlar için uğraşmak. Oysa ruh kaptan, beden ise araba konumundadır. Yani ruh asıl, beden araçtır.

Kaynak: ReformTürk http://www.reformturk.com/islami-bilgiler/6547-bes-baslik.html#post9763
3- Günü birlik hizmet ve hareketlerin esiri olup, yüksek ideal ve iddialarda mahrum, bayağı ve aşağı beklentiler için boğuşmak.

4- “İslam’ın galibiyeti ve Hakkın hakimiyeti” gibi kutsal amaç ve sonuçlar konusunda ümitsiz, projesiz ve heyecansız dolaşmak.

5- Devamlı Allah’ın rızasını aramadan, yani her konuda Allah’ın en fazla hoşnut olacağı tavrı takınmadan, boşuna çalışmak.

E- Gayretsizlik (Atalet)

1- Bilgi ve beceri sahibi olmak, ahlaken olgunlaşmak, Hak bir davayı omuzlamak gibi, sabır ve samimiyet gerektiren ciddiyet ve cesaret gerektiren konularda tembel ve uyuşuk davranmak.

2- Mukaddes kurum ve kavramlara ve temel insan haklarına karşı yapılan saldırılar ve ahlaki yozlaşmalar karşısında duyarsız ve tutarsız bir tavır takınmak.

3- Kolaycılığı ve hazıra konmayı, beleşçiliği ve başkalarının sırtından geçinmeyi gözü açıklık saymak.

4- Kendi gururu ve çıkarı için gösterdiği kahramanlık ve fedakarlığın binde birini, dini ve davası için ortaya koymamak.

5- Haklı bir teşkilatı ve hayırlı bir cemaati, nefsî arzuları ve siyasi amaçları için istismara kalkışmak... Umduğunu bulamayınca veya şer cephesi daha fazlasını önüne koyunca, nifak ve tefrika çıkarmak.

Elbette terbiye ve tedavi ile fıtrat (yaratılış) değişmez. Tavuk yumurtasını, kuluçka için tavus kuşunun altına koyarsanız yine civciv çıkar.
İnsan ahlakını dejenere eden ve toplumsal barışı dinamitleyen, ekonomik ve siyasi hayatı kirleten bu yirmi beş hastalık, manevi tedavi ve terbiye ile giderilebilir. Böylece huysuz ve huzursuz bir insan, uyumlu ve uygar biri haline getirilebilir. Zaten hayat, nefsin fani ve fena heves ve hilelerine karşı yürütülen bir mücadele ve mücâhede sürecidir. Ali METİN