Tüketim Kooperatiflerinin Kuruluşu, Muhasebesi Ve Vergi Mükellefiyetleri

Tüketim Kooperatifleri; genellikle kamu, kurum ve kuruluşları, katma bütçeli idareler, kamu iktisadi teşekkülleri, belediyeler ile özel sektöre ait kurum ve kuruluşlarla, bunlara ait fabrika, işletme ve tesislerinde çalışan memur ve işçiler ile belirli bir yörede ve mahalde yaşayan insanların bir araya gelerek ekonomik menfaatlerini ve özellikle geçimlerine ait gereksinimlerini işgücü ve parasal katkılarıyla karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak amacıyla kurdukları değişir ortaklı ve sermayeli ortaklıklardır.

1163 Sayılı Kooperatifler Yasasına göre kurulan Tüketim Kooperatiflerinde muhasebe sisteminin kurulması ve işleyişi, mali tablolarının düzenlenmesi, Kurumlar Vergisi ve diğer vergi kanunları karşısındaki mükellefiyet durumlarının irdelenmesi, dönem sonlarında oluşan karların ortaklarına dağıtılması esaslarının belirlenmesi ve Kurumlar Vergisi beyannamelerinin düzenlenmesi yazımızın konusunu oluşturmaktadır.

I- TÜKETİM KOOPERATİFLERİNİN KURULUŞU VE MUHASEBE KAYITLARI:

Tüketim Kooperatiflerinin hesapları, Muhasebe Sistemi Uygulama Tebliğinde yazılı bulunan hükümler doğrultusunda genel kabul görmüş muhasebe prensip ve usullerine uygun olarak tutulur ve mali durum tabloları buna uygun şekilde hazırlanır.

Tüketim Kooperatifleri, 1163 sayılı Kooperatifler Yasasında belirlenen hükümlere göre yasal kuruluş işlemlerini tamamlayıp hazırlanan ana sözleşmede isimleri, tabiiyetleri, adresleri ve taahhüt ettikleri sermaye payları gösterilen kimseler tarafından noter huzurunda imzalanan ve onaylanan ana sözleşmesinin ticaret sicil memurluğunda tescili yapılıp, Türkiye Ticaret sicil gazetesinde ilan edilmesiyle tüzel kişiliğini kazanmaktadır.

En az yedi kurucu ortak tarafından kurulan Tüketim Kooperatiflerinin sermayesi, ortakların taahhüt ettikleri payların toplam tutarlarından ibaret olup, değişkendir. Ancak, sermayelerinin en az haddi 7.-YTL.dir.Kuruluşta bu sermayenin tamamının taahhüt edilmesi ve ¼’ünün peşin ödenmesi gerekmektedir.

Örneğin 7 kurucu ortakla 1 payın değeri 1.-YTL. olan ve her bir ortağın 100 pay almayı taahhüt ederek kurulan bir tüketim kooperatifinin yasal işlemlerinin tamamlanmasından sonra ortakların sermaye taahhütleri ve kuruluş sermayesi ile ilgili olarak aşağıdaki muhasebe kayıtları yapılmaktadır:

------------------------10.01.2005........................................ ....
501 ÖDENMEMİŞ SERMAYE HS. 700.-
501.01 Ortak A 100.-
501.02 Ortak B 100.-
501.03 Ortak C 100.-
501.04 Ortak D 100.-
501.05 Ortak E 100.-
501.06 Ortak F 100.-
501.07 Ortak G 100.-

500 SERMAYE HS. 700.-
500.01 Ortak A 100.-
500.02 Ortak B 100.-
500.03 Ortak C 100.-
500.04 Ortak D 100.-
500.05 Ortak E 100.-
500.06 Ortak F 100.-
500.07 Ortak G 100.-
Kurucu ortakların sermaye taahhütleri

.................................10.01.2005....... ..........................................
100 KASA HESABI veya 175.-
102 BANKALAR HESABI
501 ÖDENMEMİŞ SERMAYE HS. 175.-
501.01 Ortak A 25.-
501.02 Ortak B 25.-
501.03 Ortak C 25.-
501.04 Ortak D 25.-
501.05 Ortak E 25.-
501.06 Ortak F 25.-
501.07 Ortak G 25.-
Ortaklardan tahsil edilen sermaye taahhütlerinin ¼’ü
.......................................10.01.2005. .................................................. ..........
262 KURULUŞ VE ÖRGÜTLENME GİDERLERİ HS. 100.-
262.01 Kuruluş Giderleri
veya
770 GENEL YÖNETİM GİDERLERİ HS.
770.01 Kuruluş Masrafları
100 KASA HESABI 100.-
Yön.Krl.alınan karar gereğince kuruluş masraflarının ödenmesi

II- ORTAKLARA SATILMAK ÜZERE EMTİA ALIMI YAPILMASI:

..............................................10.0 1.2005............................................ ............
153 TİCARİ MALLAR HESABI 500.-
191 İNDİRİLECEK K.D.V. HS.
191,01 İndirilecek K.D.V. 6.-
100 KASA HESABI veya
320 SATICILAR HESABI 506.-
A Şt. 10.01.05/001 nolu fatura.

III- ORTAKLARA EMTİA SATIŞI YAPILMASI:
..............................................10.0 1.2005............................................ ............
100 KASA HESABI veya 50.-
120 ALICILAR HS
120.01 Ortak A
391 HESAPLANAN K.D.V. 4.-
391.01 Hesaplanan % 1 K.D.V 1.-
391.02 Hesaplanan % 8 K.D.V. 3.-
600 SATIŞLAR HESABI 46.-
600.01 Ortak A
Ortak A 10.01.05/001 fat.satış

Dönem içerisinde yapılacak kira, personel, haberleşme gibi giderlerin muhasebe kayıtları 794 nolu hesabın alt grubunda açılacak tali hesaplarda takip edilmek suretiyle yapılacak olup, bu örnekte bunlar ihmal edilmiştir.

IV- DÖNEM SONU İŞLEMLERİ:

Yönetim Kurulu aralarından tayin edeceği kişiler ile Denetleme Kurulu Üyeleri ve varsa Kooperatifte hizmet akdi ile çalışan yetkili kişiler tarafından kurulacak Komisyon tarafından öncelikle;
1- Dönem sonu olan 31 Aralık günü sonunda Kasada mevcut bulunan para, çek, senet gibi kıymetli evrakların fiili sayımı yapılarak Kasa sayım Tutanağı düzenlenir ve komisyon tarafından imza altına alınır.
2- Kooperatife ait demirbaş eşya, makine, tesislerin fiili sayımları yapılarak envanter listelerine dökümü yapılarak komisyon tarafından imza altına alınır.
3- Sayım sonucunda sayım komisyonu tarafından düzenlenen Kasa Sayım Tutanağındaki fiili mevcutlar, demirbaş eşya envanter listesine yazılan demirbaş eşya, makine, tesislerin fiili mevcutları ile muhasebe kayıtlarındaki mevcutlar karşılaştırılarak kayıtlara uygun olup olmadıklarının tespiti yapılır.
4- Emtiaların cins ve miktarlarına göre fiili tartı ve sayımları yapılarak envanter listelerine dökümü yapılarak komisyon tarafından imza altına alınır..
5- Sayım Komisyonu tarafından düzenlenen envanter listelerindeki emtiaların Alış Birim Fiatları tespit edilerek miktar ile çarpılmak suretiyle dönem sonundaki fiili stoktaki
emtiaların tutarlarının tespiti yapılır.

V- DÖNEM SONU EMTİA STOKLARININ MUHASEBE KAYITLARI

TİCARİ MALLAR HESABININ 31 Aralık tarihindeki borç bakiye tutarından fiili sayım sonucunda tespit edilen stok emtia tutarı düşülerek kalan tutar 621 SATILAN TİCARİ MALLARIN MALİYETİ HS.na borç 153 TİCARİ MALLAR HESABINA alacak kaydedilir.

Örnek: 153 Nolu hesabın 31.12. tarihli borç bakiyesi 50.000.-YTL. Fiili stok sayımı 15.000.-YTL. 600 Nolu Hesabın alacak bakiyesi 45.000.-YTL. olduğu varsayıldığında:
153 TİCARİ MALLAR HESABI = 50.000.-YTL
Fiili stok sayımı emtia tutarı / 15.000.-YTL
SATILAN EMTİANIN MALİYETİ = 35.000.-YTL.
...............................................31. 12................................................ ...........
621 SATILAN TİC.MALLARIN MALİYETİ HS. 35.000.-
153 TİCARİ MALLAR HESABI 35.000.-
Dönem içinde satılan emtiaların maliyeti
...............................................31. 12................................................ .............
690 DÖNEM KARI VEYA ZARARI HS. 35.000.-
621 SATILAN TİC. MALLARIN MALİYETİ HS. 35.000.-
Satılan emtiaların dönem sonu hs.mahsubu
...............................................31. 12................................................ ...........
600 SATIŞLAR HESABI 45.000.-
690 DÖNEM KARI VEYA ZARARI HS. 45.000.-
Satışlar hesabının dönem sonu hs.mahsubu

GENEL YÖNETİM GİDERLERİ-DİĞER GİDER ÇEŞİTLERİNİN
DÖNEM SONU İŞLEMLERİ:

Yıl içerisinde yapılan giderler 7/B seçeneğine göre 791-792-793-794-795-796 nolu hesaplarda takipedilir. Dönem sonunda bu hesapların borç bakiyeleri ise 798 –GİDER ÇEŞİTLERİ YANSITMA HS.na daha sonra bu hesaptaki tutarlar 632 – GENEL YÖNETİM GİDERLERİ HS.na aktarılır.
................................................31 .12............................................... .............
798 GİDER ÇEŞİTLERİ YANSITMA HS. 1.000.-
791 İŞÇİ ÜCRET VE GİDERLERİ HS. 300.-
792 MEMUR ÜCRET VE GİDERLERİ HS. 200.-
793 DIŞARIDAN SAĞ.FAYDA VE HİZ. 200.-
794 ÇEŞİTLİ GİDERLER HS. 300.-
Dönem içinde yapılan giderlerin yansıtma hs.mah.
.................................................. 31.12............................................. ...............
632 GENEL YÖNETİM GİDERLERİ HS. 1.000.-
798 GİDER ÇEŞİTLERİ YANSITMA HS. 1.000.-
Giderler yansıtma hs.gen.yön.gid.hs.mah.
.................................................. 31.12............................................. ................
690 DÖNEM KARI VEYA ZARARI HS. 1.000.-
632 GENEL YÖNETİM GİDERLERİ HS. 1.000.-
Genel Yönetim giderlerinin dön.K/Z hs.mah.
.................................................. 31.12............................................. ................
DÖNEM SONU KAR VEYA ZARARIN TESPİTİ :
...............................................31. 12................................................ ............
690 DÖNEM KARI VEYA ZARARI HS. 9.000.-
692 DÖNEM NET KARI VEYA ZARARI HS. 9.000.-
Dönem K/Z Hs.Dön.Net K/Z HS.mahsubu
............................................31.12. .................................................. ...........
692 DÖNEM NET KARI VEYA ZARARI HS. 9.000.-
590 DÖNEM NET KARI HS. 9.000.-
Dönem net K/Z hs.Dön.Net karı Hs.mahsubu

VI- TÜKETİM KOOPERATİFLERİNİN VERGİ KANUNLARI KARŞISINDAKİ DURUMU:

A-KURUMLAR VERGİSİ KANUNU KARŞISINDAKİ DURUMU:
1-MÜKELLEFİYET:
Kurumlar Vergisi Kanununun 1.maddesinde: Aşağıda yazılı kurumların kazançları kurumlar vergisine tabidir
A-Sermaye şirketleri
B-Kooperatifler
C-İktisadi Kamu Müesseseleri
D-dernek ve vakıflara ait iktisadi işletmeler
E-İş ortaklıkları
Şeklinde sayılmış, Kurumlar Vergisi Kanununun 3.maddesinde de; 1163 sayılı Kooperatifler Kanununa ya da özel kanunlarına göre kurulan istihlak, istihsal, kredi, satış, yapı ve sair kooperatifler ile aynı mahiyetteki yabancı kooperatiflerdir şeklinde kooperatiflerin türleri açıklanmıştır.
Görüleceği üzere (İstihlak) Tüketim Kooperatifleri Kurumlar Vergisi mükellefidir ve kazançları da kurumlar vergisine tabidir.

2- MUAFLIK:
Kurumlar vergisi kanununun 7.maddesinin 16.ncı bendinde; esas mukavelelerinde sermaye üzerinden kazanç dağıtılmaması, idare meclisi başkan ve üyelerine kazanç üzerinden hisse verilmemesi, ihtiyat akçelerinin ortaklara dağıtılmaması ve münhasıran ortaklarla iş görülmesine dair hükümler bulunması şartıyla kooperatifler Kurumlar Vergisinden muaftırlar. Ancak, esas mukavelelerinde yukarıdaki şartlar mevcut olmakla beraber fiilen bu kayıt ve şartlara uymayan kooperatifler ile faaliyete geçen üst kuruluşlara girmeyen kooperatifler muafiyetten faydalanamazlar.

3- İSTİSNA:
Kurumlar Vergisi kanununun 8.maddesinin 2.bendinde; Aşağıda yazılı kooperatiflerin ortakları için hesapladıkları risturnlardan;
a- İstihlak kooperatiflerinde; ortakların şahsi ve ailevi gıda ve yiyecek ihtiyaçlarını karşılamak için satın aldıkları malların kıymetine göre hesaplanan risturnlar Kurumlar Vergisinden istisnadır

Bu risturnların nakden veya ayni kıymette mal ile ödenmesi istisnanın uygulanmasına mani değildir. Ortaklarından başka kimselerle yapılan muamelelerden doğan kazançlar ile ortaklarla ortaklık statüsü dışında yapılan muamelelerden doğan kazançlar hakkında risturnlara müteallik istisna hüküm uygulanmaz.

Bunların genel kazançtan tefrikinde ortaklarla yapılan iş hacminin genel iş hacmine olan nispeti esas tutulur.

Bu risturnlar, Gelir Vergisi Kanununun 94.ncü maddesine göre tevkifta tabi tutulmaz. Ortaklara dağıtımı kar dağıtımı sayılmaz.

4- GELİR GİDER FARKI VE ORTAKLARA RİSTURN DAĞITIMI:
Tüketim Kooperatiflerinin ortakları ile yaptığı muamelelerden doğan gelir gider farkı genel kurulca onaylanan yıllık bilançoya göre tespit edilir.
Müspet gelir gider farkının %15’i yedek akçe olarak ayrıldıktan sonra genel kurul geri kalan müspet gelir gider farkının tamamının veya bir kısmının ortakların alışveriş tutarları oranında risturn olarak dağıtılmasına karar verebileceği gibi yedek akçe, özel fon, ortaklar ve personel için yardım fonu ayrılması şeklinde de bölüştürebilir.

Ortaklara dağıtılan Risturnlar, gelir vergisi kanununun 94/6 maddesindeki (b) alt bendine göre gelir vergisi tevkifatına tabi tutulmayacağı gibi, kazanç ve kar dağıtımı niteliğinde sayılmadığından ortaklarca gelir vergisi beyannamesi ile beyanı da söz konusu değildir.

Bilindiği üzere Kooperatiflerce ortaklara dağıtılan risturnlar, ortakların kooperatifle yaptıkları işlemler neticesinde ortaklardan alınan veya onlar lehine doğan fazlaların yine ortaklara iade edilmesidir. Bir başka ifadeyle bu meblağlar, kooperatifin kazancı olmayıp, ortağın parasıdır.

Bu nedenle, Kurumlar Vergisi mükellefi bulunan tüketim kooperatiflerinin risturn istisnası olarak indirim konusu yapılan kazançları Kurumlar vergisi matrahına dahil edilmemektedir.

VII- ORTAKLARA RİSTURN DAĞITIMI İLE İLGİLİ ÖRNEK 1:
Yukarıdaki bölümde verilen örneğe göre Kooperatifin ortakları için yıl içerisinde satın almış olduğu emtiaların ortaklarına yapmış olduğu satışlardan dolayı yıl sonunda emtia satışlarından dolayı 10.000.-YTL. emtia satış karı elde edildiği, kooperatifin yıl içerisinde yapmış olduğu genel yönetim giderlerinin de 1.000.-YTL. olduğu varsayıldığında 9.000.-YTL. tutarında müspet gelir gider farkı tespit edildiği görülmektedir.

Kooperatif ana sözleşmesine göre yıl sonunda elde edilen müspet gelir gider farkından öncelikle %15 oranında 1.350.-YTL. tutarında yedek akçe ayrılarak kalan 7.650.-YTL. ortaklara dağıtılacak risturn olarak hesaplanacaktır. Genel Kurulca hesaplanan risturn tutarından 3.150.-YTL.tutarında özel fon ayrılmasına kalan 4.500.-YTL.nin de ortaklara dağıtımına karar verildiği varsayımıyla 4.500.-YTL sinin ortaklara risturn dağıtımı aşağıda gösterildiği şekilde ortakların dönem içerisinde yapmış oldukları alışveriş tutarına göre belirlenerek yapılması gerekmektedir.
Örnek: Yıl içerisinde yapılan 45.000.-YTL. tutarındaki satışın Ortak A tarafından 5.000.- YTL. Ortak B tarafından 2.500.- YTL. Ortak C tarafından 2.000.-YTL. Ortak D tarafından 500.-YTL.tutarında alışveriş yaptıkları kalan 35.000.-YTL.tutarındaki satışında diğer ortaklar tarafından yapıldığı ve Genel Kurulda da müspet gelir gider farkının ortaklara risturn dağıtımına karar verildiği varsayımıyla risturn dağıtımı şöyle olacaktır.

Dağıtılmasına karar verilen Risturn tutarı 4.500.-
1.-YTLalışverişe isabet eden Risturn=-----------------------------------------------------= 0.10 YTL
Ortakların alışveriş tutarı 45.000.-

1.-YTL.Alışverişe Risturn
Alışveriş Tutarı isabet eden Risturn Tutarı
Ortak A = 5.000.- x 0.10 = 500.-
Ortak B = 2.500.- x 0.10 = 250.-
Ortak C = 2.000.- x 0.10 = 200.-
Ortak D = 500.- x 0.10 = 50.-
Diğer Ortaklar 35.000.- x 0.10 = 3.500.-
Toplam = 45.000.- 4.500.-

Tüketim Kooperatifinin faaliyete geçen üst kuruluşa üye olmadığı varsayımıyla Kurumlar Vergisi muaflığını kaybetmesine rağmen ortaklara risturn olarak dağıtılmasına karar verilen 4.500.-YTL. tutarındaki olumlu gelir gider farkı Kurumlar Vergisi Kanununun 8/2.nci maddesine göre istisna olduğundan Kurumlar Vergisi beyannamesinde istisnalar bölümüne yazılarak kurum kazancından düşülerek vergiye tabi kurum kazancı (matrah) tespit edilecektir. Kurumlar Vergisi Beyannamesi de aşağıda yazılı olduğu şekilde düzenlenecektir.
KAR
Kurum Kazancı(Ticari Bilanço Karı/Zararı) = 9.000
Kanunen Kabul edilmeyen giderler = -.-
Kar ve ilaveler toplamı = 9.000
Kar = 9.000
İndirimlere esas tutar = 9.000
Risturnlar = 4.500
Vergiye tabi kurum kazancı(matrah) = 4.500
Hesaplanan Kurumlar Vergisi = 1.485

VIII- ORTAK DIŞI İŞLEM YAPILMASI HALİNDE ORTAKLARA RİSTURN DAĞITIMI İLE İLGİLİ ÖRNEK :

Yukarıdaki bölümde verilen örnek değiştirilerek ortaklar haricindeki kooperatife üye olmayan kişilere de 25.000.-YTL. tutarında emtia satışı yapıldığı, müspet gelir gider farkının 15.000.-YTL.olduğu varsayımıyla öncelikle Ana sözleşme gereğince ortak dışı işlemlerden elde edilen müspet gelir gider farkın hesaplanması ve bulunan bu tutarın özel fon hesabına alınması ve Kurumlar Vergisi Kanununa göre risturn istisnasının hesaplanması gerekmektedir. Bu nedenle elde edilen müspet gelir gider farkının ortak ve ortak dışı yapılan işlemlere göre tespit edilmesi işlemi aşağıda yazılı şekilde yapılacaktır.
Genel Alışverişe Oranı
Ortaklara yapılan alışveriş tutarı = 45.000.-YTL % 64.29
Ortak dışı yapılan alışveriş tutarı = 25.000.-YTL % 35.71
Genel alışveriş tutarı = 70.000.-YTL %100.00
Ortak müspet gelir gider farkı = 15.000.-YTL x % 64.29 = 9.643.50 YTL.
Ortak dışı müspet gelir gider farkı = 15.000.-YTL x % 35,71 = 5.356.50 YTL.
Genel müspet gelir gider farkı = 15.000.- YTL.

Elde edilen 15.000.-YTL. tutarındaki genel müspet gelir gider farkının 5.356.50.-YTL.sı Ortak dışı müspet gelir gider farkı olarak hesaplanır ve bu tutar Ana sözleşme gereğince kooperatifin gelişmesine yarayacak işlerde kullanılmak üzere özel bir fon hesabında toplanır.
9.643.50 YTL. tutarındaki ortak müspet gelir gider farkından %15 oranında 1.446.52 YTL. tutarında yedek akçe ayrıldıktan sonra genel kurulca geriye kalan 8.196.98 YTL.den 3.696.98 YTL.sının özel fon olarak ayrılmasına geriye kalan 4.500.-YTL.nin de ortaklara dağıtımına karar verildiği varsayımıyla ortaklara risturn dağıtımı yukarıda VII- maddesinde verilen örnekteki gibi yapılacaktır.

Kurumlar Vergisi Beyannamesi de aşağıda yazılı olduğu şekilde düzenlenecektir.
KAR
Kurum Kazancı(Ticari Bilanço Karı/Zararı) = 15.000
Kanunen Kabul edilmeyen giderler = -.-
Kar ve ilaveler toplamı = 15.000
Kar = 15.000
İndirimlere esas tutar = 15.000
Risturnlar = 4.500
Vergiye tabi kurum kazancı(matrah) = 10.500
Hesaplanan Kurumlar Vergisi = 3.465

SONUÇ:
Ortaklarının tüketim maddelerine olan ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kurulan Tüketim Kooperatiflerinin günün ekonomik koşulları da dikkate alındığında toplu alımlarda yapılan indirimler nedeniyle ekonomik açıdan, aynı işyeri veya mesleği paylaşan kişiler arasında birlik, beraberlik ve dayanışmayı sağlaması açısından da karşılıklı güveni ve manevi bağlılığı güçlendirmesi nedeniyle önemli bir toplumsal görevleri bulunmaktadır.
Bu itibarla, tüketim kooperatiflerinin kuruluşlarını özendirmeli, mevcutlarının idamesi için de yoğun çaba sarfedilmelidir.

Tüketim Kooperatiflerinin kuruluşundan ortaklara risturn dağıtımı, muhasebe kayıtları, kurumlar vergisi beyannamesinin tanzimini basit örneklerle sunmaya çalıştığım ve vergi kanunları karşısındaki mükellefiyet durumlarını özet bir şekilde açıkladığım yazımın meslektaşlarımıza yararlı olması ümidiyle saygılarımı sunarım.